Ορισμένοι πιστεύουν ότι η Ευγονική και η ευθανασία είναι απάνθρωπες πράξεις και δεν διστάζουν να τις χαρακτηρίσουν ως ανθρωποκτονία. Για άλλους πάλι εκφράζουν την ελεύθερη βούληση και το δικαίωμα επιλογής ενός αξιοπρεπή θανάτου.
Στο παρελθόν πάμπολλοι ήταν οι διανοούμενοι και οι καλλιτέχνες που κατέθεσαν την άποψή τους πάνω σε αυτό ηθικό πρόβλημα, το οποίο έχει ως επί το πλείστον πολιτισμικές διαστάσεις (και όχι μόνο πολιτικές, νομικές ή ιατρικές όπως πολλοί επιχειρούν να το παρουσιάσουν).
Αν κάποιος πολίτης παραβεί τους κανόνες περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων ενώπιόν μου και δεν αντιδράσω, δεν φέρω κι εγώ ευθύνη για τη μη παρεμπόδισή του; Κι αν αυτό ισχύει, είναι ανάγκη η παραβίαση να λάβει χώρα μπροστά μου για να θεωρούμαι μέρος του προβλήματος; Αν αυτό το γεγονός διαπραχθεί στην άλλη άκρη του κόσμου και μεταδοθεί από την τηλεόραση, πρέπει να θίγεται το αίσθημά περί δικαίου ή όχι;
Μία τέτοια περίπτωση, ήταν και αυτή της Terry Schiavo στην Αμερική, μιας γυναίκας που ήταν για χρόνια εγκεφαλικά νεκρή και έμενε στη ζωή με μηχανική υποστήριξη. Ο σύζυγός της μαχόταν δικαστικά για να της επιτραπεί να αποσυνδεθεί από τα μηχανήματα. Στις 18 Μαρτίου του 2005, με δικαστική απόφαση σταμάτησε να της χορηγείται τροφή, και λίγες ημέρες αργότερα ξεψύχησε.
Αποφάσισα να συντάξω ένα άρθρο με θέμα την ευθανασία, γιατί πιστεύω ότι όλοι οι πολίτες του κόσμου έχουν λόγο σ’ αυτό το ζήτημα. Μόνο που δεν θα επιχειρηματολογήσω άμεσα, ούτε θα σταθώ στην περίπτωση της Schiavo. Αντ’ αυτού θα γυρίσω τον χρόνο έναν αιώνα περίπου πίσω, και θα παραθέσω πέρα για πέρα αληθινά και καταγεγραμμένα ιστορικά συμβάντα που συνδέουν τον κινηματογράφο με το θέμα της ευθανασίας. Συγκεκριμένα θα εστιάσουμε την προσοχή μας στην αρχή του 20ου αιώνα, όπου ο κινηματογράφος λειτούργησε ως προπαγανδιστικό όργανο υπέρ της νομιμοποίησης της ευθανασίας ανθρώπων με νοητικές ή σωματικές αναπηρίες σε Αμερική (!) Αγγλία (!) και Γερμανία.
Ιστορικά γεγονότα
1859….Σε μια περίοδο όπου οι επιστήμονες επιδίδονται με φρενήρεις ρυθμούς στην εξερεύνηση και καταγραφή της χλωρίδας και της πανίδας, κυκλοφορεί η εξελικτική θεωρία του Δαρβίνου σχετικά με την εξέλιξη των ζώντων οργανισμών με τίτλο “On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life”.
1870-80….Κερδίζει έδαφος στην κοινή γνώμη (Αμερική, Αγγλία, Γερμανία) η άποψη ότι τα άτομα με νοητική ή σωματική αναπηρία, οι επαίτες, οι εγκληματίες, οι ψυχασθενείς και οι ιερόδουλες είναι κατώτερα όντα, οι επονομαζόμενοι “the unfit”.
1883….Ο Sir Francis Galton πλάθει τη λέξη “EUGENICS” στην Αγγλία, για να εκφράσει την επιλεκτική αναπαραγωγή ανθρώπων με ικανοποιητικά διανοητικά και σωματικά χαρακτηριστικά, με σκοπό την βελτίωση του ανθρώπινου είδους στις επερχόμενες γενιές.
1890-1920….Η θεωρία του Δαρβίνου παρερμηνεύεται και αντί για την φυσική εξέλιξη του ανθρωπίνου είδους, μεγάλη μερίδα επιστημόνων και αξιωματούχων πιστεύει ότι ο άνθρωπος πρέπει να παρέμβει και να επισπεύσει την εξέλιξη αυτή. Στην Αγγλία ακολουθείται η μέθοδος “positive eugenics” που ενθάρρυνε την αναπαραγωγή όσων πληρούσαν τα κριτήρια (φυσιολογικό σώμα, υψηλός δείκτης IQ). Στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, στη Γερμανία και μερικώς στην Σκανδιναβία, εφαρμόζουν τη μέθοδο “negative eugenics”, πολιτική που είχε σαν σκοπό τον ευνουχισμό ή την ευθανασία όσων θεωρούνταν ‘κατώτεροι’ ώστε να προστατευτεί η καθαρότητα του ανθρωπίνου είδους.
Κινηματογράφος και Ευγονική
Οι οπαδοί του κινήματος “Eugenics” συνειδητοποίησαν ότι τα nickelodeons (αίθουσες κινηματογράφων) ήταν πολύ φτηνός (5 cents) και προπαντός πολύ δημοφιλής τρόπος ψυχαγωγίας των μαζών. Έτσι επιδόθηκαν στην παραγωγή ταινιών με προπαγανδιστικά μηνύματα υπέρ της ευγονικής (eugenics: ευ-γένος) του είδους. Για να γίνει κατανοητό το μέγεθος αυτής της προσπάθειας αναφέρω ενδεικτικά ότι το NHC (National Health Council) εξέδωσε το 1928 λίστα με 1.000 τέτοιες ταινίες. Πριν εστιάσουμε την προσοχή μας στην ταινία “The Black Stork” (1917), την πιο αντιπροσωπευτική ταινία αυτού του είδους, ας πάρουμε μια μικρή γεύση από παρόμοια φιλμ.
(1914) The Escape (μελόδραμα σε σκηνοθεσία D. W. Griffith)
Υπόθεση: Ένας ψυχοπαθής, από γονείς επιρρεπείς σε εγκλήματα και κλοπές, επανακτά τα λογικά του αφού υποβληθεί πρώτα σε χειρουργική επέμβαση στον εγκέφαλο!
(1914) For Those Unborn (δράμα)
Υπόθεση: Μια νεαρή γυναίκα απορρίπτει τον έρωτα δύο ανδρών προκειμένου να μην τους μεταδώσει την ασθένειά της (φυματίωση). Γι’ αυτή της την θυσία επιβραβεύεται στο τέλος, όταν μαθαίνει ότι δεν είναι άρρωστη και παντρεύεται τον έναν απ’ τους δύο μνηστήρες.
(1917) Married in Name Only (μελόδραμα)
Υπόθεση: Ο συγγραφέας ενός βιβλίου, ύμνου του κινήματος eugenics, ανακαλύπτει ότι η οικογένειά του έχει βεβαρημένο ιατρικό ιστορικό (φρενοβλάβεια). Το εκμυστηρεύεται λοιπόν στη γυναίκα του και αποφασίζουν να μην χωρίσουν, για να μην ταπεινωθούν στα μάτια της κοινωνίας, αλλά να συνεχίσουν να αγαπιούνται πλατωνικά. Η λύτρωση θα έρθει όταν μάθει ότι είναι υιοθετημένος!
Όλες αυτές οι ταινίες παρουσίαζαν άτομα με νοητική ή σωματική αναπηρία, επαίτες, εγκληματίες, ψυχασθενείς και ιερόδουλες ως απειλή που ελλοχεύει για να μολύνει την ανθρωπότητα. Η κάθαρση στο τέλος ερχόταν ή με την εξόντωση της υποτιθέμενης απειλής ή με μια θαυματουργή θεραπεία. Κοινώς, κάθε τι ‘αφύσικο’ ή εναρμονιζόταν με το σύνολο ή το σύνολο φρόντιζε για την εξόντωσή του! Τη δεύτερη λύση παρουσιάζει ως βέλτιστη το δράμα των Dr. Harry J. Haiselden (χειρούργος στο επάγγελμα) και Jack Lait (δημοσιογράφος) με τίτλο “The Black Stork”.
(1917) The Black Stork (σενάριο Jack Lait)
Υπόθεση: Ο Claude, που φέρει κληρονομική ασθένεια, αποφασίζει να παντρευτεί την Anne παρά τις προειδοποιήσεις του Dr. Dickey (τον υποδύεται ο ίδιος ο Haiselden). Οι φόβοι του γιατρού επαληθεύονται όταν το παιδί που κάνουν γεννιέται με σοβαρή σωματική δυσμορφία. Οι δύο γονείς απευθύνονται στον Dr. Dickey και του ζητούν να χειρουργήσει το παιδί τους για να ζήσει. Όμως ο γιατρός αρνείται να κάνει την επέμβαση. Η Anne βασανίζεται στην σκέψη να αφήσει το παιδί της να πεθάνει, μέχρις ότου ο Θεός της αποκαλύπτει σε όραμα το μέλλον που θα έχει ο γιος της (χάνει τα λογικά του και γίνεται εγκληματίας). Πείθεται λοιπόν και ακολουθεί τις συμβουλές του Dr. Dickey. Στο τέλος, η ψυχή του νεογνού αφήνεται στην αγκαλιά του Ιησού.
Η υπόθεση της ταινίας βασίζεται σε πραγματικό γεγονός που πήρε μεγάλη δημοσιότητα (διατηρήθηκε για μήνες στην επικαιρότητα) και δίχασε το αμερικανικό κοινό. Στις 12 Νοεμβρίου του 1915, η Anna Bollinger έφερε στη ζωή ένα μικροσκοπικό μωρό στο Chicago’s German-American Hospital. Η προϊσταμένη ενημέρωσε αμέσως τον υπ’ αριθμόν ένα χειρούργο του νοσοκομείου, τον Dr. Harry J. Haiselden (πρόκειται για τον προαναφερθέντα wannabe ηθοποιό). Η διάγνωση έδειξε ότι το μωρό είχε σωματικές ανωμαλίες, δεν είχε λαιμό, είχε ένα αυτί, παραμορφωμένους ώμους και στήθος, και οι κόρες των ματιών του δεν αντιδρούσαν έγκαιρα στο φως. Ο Haiselden επισήμανε στους γονείς ότι μπορεί να σώσει το μωρό αλλά ότι η σωματική του δυσμορφία θα παρέμενε, και τους συμβούλεψε να το αφήσουν να πεθάνει. Οι γονείς έδωσαν τη συγκατάθεσή τους, και το μωρό ξεψύχησε πέντε ημέρες αργότερα.
Επρόκειτο για παθητική ευθανασία (άφησαν το μωρό να πεθάνει από ασιτία και αφυδάτωση) αν και υπάρχουν υπόνοιες ότι του χορηγήθηκε ένα χειρουργικό αναισθητικό σε υπερβολική δόση που ονομαζόταν “twilight treatment” ή αλλιώς “twilight sleep”. Ήταν μια προσφιλής μέθοδος στους γιατρούς εκείνους που έκαναν ενεργή ευθανασία σε ασθενείς που κρινόντουσαν ως ‘επικίνδυνοι’.
Δυστυχώς, δεν την έχω δει την ταινία για να παραθέσω περισσότερα στοιχεία για τον τρόπο που παρουσιάζεται το θέμα της ευθανασίας. Σώζονται μόνο δύο κόπιες, μια επανέκδοση του 1927 (με μικρές αλλαγές στο σενάριο) και μια αυθεντική του 1917, εκ των οποίων μόνο η πρώτη είναι κατάλληλη για προβολή. Έτσι τα παραπάνω στοιχεία, όπως και αυτά που ακολουθούν, συγκεντρώθηκαν από εργασίες ακαδημαϊκών και θεωρητικών του κινηματογράφου.
Η διαφήμιση του The Black Stork ήταν ενδεικτική του περιεχομένου της ταινίας. Αναφέρω ορισμένα αποσπάσματα από τις λεζάντες των αφισών που κυκλοφόρησαν την εποχή εκείνη.
“The law of heredity winds like a red thread through the family history of every criminal, of every epileptic, eccentric and insane person. Should we sit still and witness our civilization go into decay and fall to pieces without raising the cry of warning and applying the remedy?”.
“Malformations physical, moral and mental should not form a part of human existence”.
“Kill defectives, save the nations, and see The Black Stork”.
Ευγονική στη Γερμανία
Πολύ μεγαλύτερη απήχηση είχε το κίνημα Eugenics στη Γερμανία. Ο σκηνοθέτης Robert Wiene προέβλεψε με ακρίβεια το τι θα επακολουθούσε, όταν στην ταινία Das Kabinett des Doktor Caligari (The Cabinet of Dr. Calligari 1919), εμφανίζει τον Dr. Caligari να διατάσσει τον πιστό υπνοβάτη του να σκοτώσει τον αναιδή γραφειοκράτη (εκείνη την εποχή οι περισσότεροι γραφειοκράτες στη Γερμανία ήταν Εβραίοι). Προγράμματα για την εξόντωση Γερμανών μεταξύ άλλων (!) με ανίατες ασθένειες, όπως η περίφημη επιχείρηση με κωδικό “T-4” που έστειλε μυστικά στον θάλαμο αερίων πάνω από 100.000 ανθρώπους, επινοήθηκαν από πραγματικά αρρωστημένα μυαλά! Και πάλι ο κινηματογράφος χρησιμοποιήθηκε για την επικοινωνία ρατσιστικών μηνυμάτων.
Αναφέρω ορισμένες τέτοιες περιπτώσεις.
(1936) Erbkrank
[Hereditary Disease]
Υπόθεση: Εικόνες νοσηλευμένων ασθενών με σωματικά και νοητικά προβλήματα εναλλάσσονται με λεζάντες που αναφέρουν το ετήσιο κόστος περίθαλψής τους.
(1939) Dasein ohne Leben [Existence without Life]
Υπόθεση: Προπαγάνδα υπέρ της εθελοντικής ευθανασίας. Η διανομή της έγινε με εντολή του ίδιου του αρχηγού των SS, Heinrich Himmler.
(1939) Geisteskrank
[Mentally Ill]
Υπόθεση: Προβάλλονται εικόνες ατόμων με νοητική καθυστέρηση και ο αφηγητής προσκαλεί τον θεατή να συμμετάσχει στην εξόντωση των ‘αθεράπευτων’.
Η θεματολογία των παραγωγών αυτών δεν σας θυμίζει κάτι; Αναρωτήθηκα λοιπόν, μήπως ο Dr. Harry J. Haiselden είχε κάποια σχέση με τον Χίτλερ. Και όντως είχαν! Έμμεση αλλά υπαρκτή. Η ταινία The Black Stork ενέπνευσε τον συγγραφέα Madison Grant να γράψει το ρατσιστικό βιβλίο Passing of the Great Race που μεταφράστηκε στα γερμανικά το 1925, και που ο Χίτλερ το θεωρούσε ως τη Βίβλο του.
Φωνές διαμαρτυρίας
Φυσικά, το κίνημα των Eugenics βρήκε και σθεναρή αντίσταση στην Αμερική, κυρίως από φωνές προερχόμενες από εκκλησιαστικούς κύκλους. Η εφημερίδα The Chicago Catholic New World έγραψε: “The question at stake…is even greater than…the sacredness of human life. It is the value of a soul”. “Who in the future will be safe…, where will the line be drawn between the ‘fit’ and the ‘unfit’, between the so-called ‘defective’ and the ‘non-defective’?” έγραψε η καθολική New Orleans Morning Star.
Στην τελευταία φράση θα σταθώ για να κάνω τον επίλογο, στη ρουμπρίκα με τίτλο «Φωνές Διαμαρτυρίας», γιατί και το άρθρο μου είναι μια μορφή διαμαρτυρίας. Έχει κανείς το δικαίωμα να αποφασίζει για το ποιος πρέπει να θανατωθεί με ευθανασία και ποιος όχι; Δεν διδαχθήκαμε τίποτα από το παρελθόν; Η ιστορία επαναλαμβάνεται;
Άραγε οι ατέλειες μας δεν είναι που μας κάνουν διαφορετικούς και επομένως μοναδικούς; Ο βίος του Αισώπου ή του Σωκράτη θα ήταν εξίσου λαμπρός αν δεν είχαν σωματική αναπηρία; Ο πολιτισμός μας θα ήταν ο ίδιος αν οι John Milton, Alexander Pope, Lord Byron, John Keats, Stephen Crane, Marcel Proust και Virginia Woolf δεν έπασχαν από χρόνιες ασθένειες; Τα βιβλία του Mark Twain θα περιείχαν κωφούς χαρακτήρες αν ο ίδιος δεν συναναστρεφόταν με κωφούς φίλους του;