Η Ενάτη Συμφωνία που συνέθεσε ο Λούντβιχ βαν Μπετόβεν έχει χρησιμοποιηθεί πλειστάκις για να τονίσει ή να προπαγανδίσει ένα μήνυμα, είτε αυτό είναι πολιτικοϊδεολογικό είτε καλλιτεχνικό.
Ο Γκέμπελς στη ναζιστική Γερμανία προσέτρεξε στην κλασσική μουσική για να κινητοποιήσει τις μάζες και να ενισχύσει την εκστρατεία προπαγάνδας του τρίτου Ράιχ. Οι συνθέσεις των Μπαχ, Βάγκνερ, Μότσαρτ, Χάιντν και Μπετόβεν είχαν χαρακτηριστεί ως “καλή γερμανική μουσική” και θεωρήθηκαν κατάλληλες για να προάγουν τα ιδανικά της άριας φυλής. Ο ίδιος ο Χίτλερ είχε αδυναμία στην Ενάτη Συμφωνία του Μπετόβεν και πιο συγκεκριμένα στο τέταρτο μέρος που φέρει τον τίτλο “Ode to Joy” (ωδή στη χαρά). Η παραφροσύνη του μάλιστα ήταν τέτοια που επέβαλε στους Εβραίους κρατούμενους των στρατοπέδων συγκέντρωσης να το παίζουν οι ίδιοι ή να το ακούνε από μεγάφωνα λίγο πριν οδηγηθούν για θανάτωση στους θαλάμους αερίων.
Αν ζούσε όμως ο Μπετόβεν την εποχή αυτών των βαρβαροτήτων θα ανατρίχιαζε που εργαλειοποιήθηκε η μουσική του με αυτόν τον τρόπο. Ο ίδιος πίστευε στην παγκόσμια αδελφοσύνη, στην ελευθερία και στην αξιοπρέπεια κάθε ατόμου. Εμπνεύστηκε τα έργα του από τη Γαλλική Επανάσταση, τα γραπτά του Καντ, του Γκέτε, και από την αστείρευτη αγάπη που είχε για τη φύση.
Δεν είναι τυχαίο λοιπόν που συχνά πυκνά οι συνθέσεις του Μπετόβεν χρησιμοποιούνται ως μουσικό χαλί στον κινηματογράφο. Παρακάτω ακολουθούν πληροφορίες για την Ενάτη Συμφωνία και τη χρήση της στον κινηματογράφο.
“Το Κουρδιστό Πορτοκάλι” (1971) του Στάνλεϊ Κιούμπρικ και η Ενάτη Συμφωνία
Η Ενάτη Συμφωνία του Μπετόβεν χρησιμοποιείται πολλές φορές στην ταινία και χρησιμεύει ως καταλύτης για την ανάδειξη του πρωταγωνιστικού χαρακτήρα, του Alex, που τον υποδύεται ο Malcolm McDowell. Ο Alex αντιπροσωπεύει το πιο ειδεχθές πρόσωπο του ανθρώπου. Καταφεύγει στη βία και τον τρόμο για να αποδείξει την ανωτερότητά του έναντι των πιο αδυνάμων. Ο Κιούμπρικ συμπαράθεσε την εικόνα αυτή της κτηνωδίας με τη μουσική του Μπετόβεν που συμβολίζει την κουλτούρα. Είπε σχετικά σε μια συνέντευξή του στην εφημερίδα Daily express.
Κιούμπρικ: “Culture seems to have no effect upon evil. People have written about the failure of culture in the twentieth century. The enigma of Nazis who listened to Beethoven and sent millions off to gas chambers.”(1)
Το ίδιο τέχνασμα χρησιμοποίησε και ο Todd Phillips στην ταινία Joker το 2019, όπου ο Joker (Joaquin Phoenix) χορεύει σε σκαλοπάτια στο Μπρονξ. Βέβαια η επιλογή του Todd Phillips ήταν ατυχής μιας και ο συνθέτης του “Rock and Roll part 2”, Garry Glitter, έχει καταδικαστεί για παιδεραστία και δικαίως προκάλεσε τις αντιδράσεις του κοινού.
Παρακάτω ακολουθούν πληροφορίες για την Ενάτη Συμφωνία του Μπετόβεν ώστε να γίνει κατανοητή η επιλογή του Κιούμπρικ να την αντιπαραβάλει με την εικόνα της βαναυσότητας που αντιπροσωπεύει ο ήρωάς του στην ταινία “Το Κουρδιστό Πορτοκάλι“.
Ιστορικό υπόβαθρο της εποχής που γράφτηκε η Ενάτη Συμφωνία
Στις αρχές του 19ου αιώνα η Ευρώπη αναδιαμορφωνόταν μετά από πολύνεκρες συρράξεις που έμειναν στην ιστορία ως οι Ναπολεόντειοι Πόλεμοι (18/5/1803 – Βατερλό 18/6/1815). Αναμετρήθηκαν από τη μία πλευρά η Γαλλική Αυτοκρατορία υπό την ηγεσία του Ναπολέοντα Α’ και οι σύμμαχοί της, και από την άλλη ένας μεταβαλλόμενος συνασπισμός ευρωπαϊκών δυνάμεων με τη σύμπραξη του Ηνωμένου Βασιλείου.
Στα αποκαΐδια αυτής της διαμάχης διεξήχθη το 1814-1815 το Συνέδριο της Βιέννης όπου οι νικητήριες δυνάμεις επανασχεδίασαν τα ευρωπαϊκά σύνορα και αποφάσισαν τι μέλλει γενέσθαι με τη Γαλλία. Από τη μεριά των νικητών συμμετείχαν η Αυστρία, η Πρωσία, η Ρωσία, η Μεγάλη Βρετανία, η ηττημένη Γαλλία και σε δεύτερο ρόλο η Σουηδία, η Πορτογαλία και η Ισπανία.
Τα περισσότερα κέρδη από αυτό το συνέδριο τα αποκόμισε ο Μέτερνιχ, ο Αυστριακός απεσταλμένος. Κατάφερε να δημιουργήσει τη Γερμανική συνομοσπονδία που απαρτιζόταν από 39 αυτόνομα κρατίδια με προεδρεύουσα την Αυστριακή αυτοκρατορία.
Η Ρωσία πήρε την Πολωνία και ως αντάλλαγμα παραχώρησε τη Γαλικία στην Αυστρία. Η Πρωσία πήρε τα 2/5 της Σαξονίας και μεγάλο μέρος της Βεστφαλίας. Η Αυστρία πήρε τη Λομβαρδία και τη Βενετία. Η Δανία έχασε τη Νορβηγία που παραχωρήθηκε στη Σουηδία. Η Σουηδία παραχώρησε την Πομερανία στην Πρωσία. Τα Παπικά Κράτη στην κεντρική Ιταλία βρέθηκαν εκ νέου υπό την κυριαρχία του Πάπα. Στο νεοσύστατο βασίλειο της Ολλανδίας συμπεριελήφθη και το Βέλγιο.
Μέσα σε αυτό το ιστορικό πλαίσιο συνέθεσε ο Μπετόβεν την Ενάτη Συμφωνία. Προσδοκούσε τη συμφιλίωση των κρατών και την εδραίωση της ειρήνης σε μια Ευρώπη που είχε ποτιστεί με αίμα και απίστευτη βαρβαρότητα.
Η Ενάτη Συμφωνία
Η Ενάτη Συμφωνία γράφτηκε το 1824 και αποτελείται από τέσσερα μέρη. Στο τελευταίο μέρος, χορωδία ερμηνεύει το ποίημα του Φρήντριχ Σίλερ “Ωδή στη Χαρά”, στο οποίο ο Μπετόβεν είχε μεγάλη αδυναμία.
Παρακάτω ακολουθεί ένα απόσπασμα.
(Γερμανικά – πρωτότυπο)
Freude, schöner Götterfunken,
Tochter aus Elysium,
Wir betreten feuertrunken,
Himmlische, dein Heiligthum!
Deine Zauber binden wieder
Was die Mode streng geteilt;
Alle Menschen werden Brüder,
Wo dein sanfter Flügel weilt.
(Ελληνικά)
Χαρά, κάλλος θείας φεγγοβολής
Κόρη των Ηλυσίων,
Εισβάλουμε μεθυσμένοι από φωτιά,
Ουράνια, στον ιερό σου τόπο.
Εσύ ενώνεις με τα μάγια σου
Εκείνα που χώρισε η δύναμη του συρμού·
Όλοι οι άνθρωποι γίνονται αδέλφια,
Όπου πλανάται η ανάλαφρη φτερούγα σου.
Εδώ και δύο αιώνες, η “Ωδή στη Χαρά”, το φινάλε της Ενάτης Συμφωνίας, συμβολίζει την αδελφοσύνη και την ελπίδα για ένα καλύτερο μέλλον. Από το 1985 έχει γίνει ο επίσημος ύμνος της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Τα 4 Μέρη της Ενάτης Συμφωνίας
- Allegro ma non troppo
- Scherzo: Molto vivace
- Adagio molto e cantabile
- Presto: Allegro assai
Πρώτο Μέρος: ξεκινάει από την απόλυτη σιωπή για να καταλήξει σε έντονο και δραματικό τόνο.
Δεύτερο Μέρος: αυτό το μέρος ονομάζεται Scherzo που στα ιταλικά σημαίνει ‘αστείο’, ‘παιχνιδιάρικο’, όπως είναι το τέμπο του.
Τρίτο Μέρος: αυτό το μέρος είναι πολύ αργό, και κάθε νότα μοιάζει να έχει τη δική της υπόσταση.
Τέταρτο Μέρος: η χορωδία και οι σολίστες βρίσκονται στο προσκήνιο με το περίφημο θέμα “Ωδή στη Χαρά”.
Trivia: Στην πρώτη εκτέλεση της Ενάτης Συμφωνίας, που πραγματοποιήθηκε στις 7 Μαΐου του 1824 στη Βιέννη, ο Μπετόβεν (που συν-διηύθυνε την ορχήστρα) δεν είχε αντιληφθεί τις επευφημίες του κοινού. Δεν μπορούσε να τις ακούσει. Μέχρι τότε είχε ήδη απολέσει σε μεγάλο βαθμό την ακοή του. Σύμφωνα με μαρτυρίες η Caroline Unger (η κοντράλτο) ήταν αυτή που γύρισε τον Μπετόβεν προς τη σάλα για να δει τους θεατές όρθιους να τον αποθεώνουν.
ΠΗΓΕΣ
(1) “This Violent Age”, αρθρογράφος: Victor Davis, εφημερίδα: Daily Express, 6/1/1972.
