Πολλοί όροι έχουν χρησιμοποιηθεί για να περιγράψουν την πρακτική της έκθεσης ανθρώπων για οικονομικά οφέλη. “Hall of Human Curiosities” και “Raree Show” ήταν οι ονομασίες που κυριαρχούσαν στις αρχές του 19ου αι. “Congress of Oddities“, “Congress of Human Wonders“, “Museum of Nature’s Mistakes“, “Freak Show” ήταν μερικοί από τους όρους που χρησιμοποιούνταν από το τέλος του 19ου μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα. Μέχρι τη δεκαετία του ’40, οι αμερικάνικοι θίασοι είχαν εκλείψει λόγω της επιστήμης που είχε μετατρέψει τα ανθρώπινα εκθέματα από αξιοθέατα σε ιατρικές περιπτώσεις προς μελέτη.
Το φερόμενο “τέρας” προκαλούσε τα παραδοσιακά όρια μεταξύ ανδρικού και γυναικείου φύλου, ζώου και ανθρώπου, και εξήπτε τη φαντασία ενσωματώνοντας τον μύθο στην πραγματικότητα. Το σώμα του έθετε σε αμφισβήτηση δεσμούς, ομοιότητες και συνθήκες που ήταν απαραίτητα συστατικά μιας εθνικής ενότητας. Έτσι, η εξημέρωση ενός “φρικιού” και η δημόσια επίδειξή του για ψυχαγωγία και χρηματικό όφελος, έγινε ένας τρόπος ώστε να διαλυθεί κάθε υπόνοια ότι ο κόσμος είναι χαοτικός και απρόβλεπτος.
Ιδεολογικό υπόβαθρο
Είναι η εποχή όπου κυριαρχεί η λογική της Θεοδικίας. Αν συμβεί μια “συμφορά” σε έναν άνθρωπο, όπως για παράδειγμα μια αναπηρία, τότε θα πρέπει να υπάρχει κάποιος καλός λόγος που συμβαίνει αυτό. Θα πρέπει να είναι το αποτέλεσμα μίας Θείας Δίκης. Αυτός ο κατάπτυστος τρόπος σκέψης, άρχισε να βρίσκει υποστηρικτές τον 19ο αι. μέσω της ψευτο-επιστήμης του κοινωνικού Δαρβινισμού, και πιο συγκεκριμένα με τον Herbert Spencer και τους μαθητές του, οι οποίοι εφάρμοζαν τη Λαμαρκιανή θεωρία για την εξέλιξη των κοινωνικών σχέσεων. Ο αμερικάνικος ατομικισμός προβάλει την οικονομική αυτονομία ως αρετή και προϊόν σκληρής δουλειάς, ενώ η φτώχεια είναι απόρροια της τεμπελιάς και δείγμα ηθικής κατάπτωσης. Η δουλειά, ο ακρογωνιαίος λίθος του πουριτανισμού στη σύγχρονη Αμερική, μεταμορφώνει την ανάγκη σε χάρισμα και εξισώνει την παραγωγική δουλειά με την ηθική αξία, και την τεμπελιά με τη διαφθορά.
Ο Michel Foucault, Γάλλος φιλόσοφος του 20ου αι. υποστηρίζει ότι η φεουδαρχική κοινωνία μεταμορφώθηκε σε μια πειθήνια ομοιογενή μάζα, που είχε ως κύρια μέριμνα την ικανοποιητική απόδοση και τη χρησιμότητα του σώματος. Παιδαγωγικές και ιατρικές πρακτικές επενέβαιναν στο σώμα, διατηρώντας ή επιβάλλοντας την καρτεσιανή εικόνα του ατόμου, ως ανεξάρτητη και ολοκληρωμένη μονάδα, μια αυτάρκης μηχανή που σκοπό έχει τον αυτοέλεγχο. Όσα άτομα δεν ανταποκρίνονταν σε αυτά τα κριτήρια, όσοι κρίνονταν λειψοί, μη ακέραιοι και διαφορετικοί, παραγκωνίζονταν και προβάλλονταν ως παραδείγματα προς αποφυγήν. Αυτά τα άτομα απάρτιζαν τους θιάσους των λεγόμενων Freak Shows.
Κατηγορίες εκθεμάτων
Τα ανθρώπινα εκθέματα χωρίζονταν σε δύο κατηγορίες. Στην πρώτη ανήκαν όσα εκπροσωπούσαν μια “νέα” ή “άγνωστη ράτσα“, και στη δεύτερη τα λεγόμενα “lusus naturae” ή τα λάθη της φύσης. Η πρώτη κατηγορία ήταν συνυφασμένη με τις εξερευνήσεις της εποχής.
Το 1738 δημοσιεύτηκε ένα άρθρο σε μια αμερικάνικη αποικιακή εφημερίδα στην Καρολίνα, που έκανε λόγο για ένα “έκθεμα” που είχε βρεθεί στη Γουινέα. Ήταν γένους θηλυκού, γύρω στο 1 μέτρο ύψος και το πρόσωπό της, σύμφωνα με το άρθρο, έμοιαζε με πιθήκου.
Είναι η εποχή, που ανθίζουν οι επιστήμες, η ιατρική αποκτά κύρος, και η τεχνολογία προσφέρει τα μέσα για να εξερευνηθούν άλλοτε απρόσιτα μέρη. Την ίδια περίοδο, ιδιοκτήτες τσίρκων όργωναν τον κόσμο, εκθέτοντας περίεργα ζώα μαζί με “περίεργους ανθρώπους”. Αξίζει να σημειωθεί, ότι στην Αμερική το πρώτο λιοντάρι παρουσιάστηκε σε δημόσια θέα το 1716, ο πρώτος ελέφαντας το 1796, η πρώτη καμήλα το 1837 και ο πρώτος γορίλας το 1850.
Ο μεγαλύτερος και πιο ξακουστός θιασάρχης τέτοιων επιδείξεων Freak Show, ήταν ο Phineas Taylor Barnum. Τα διαφημιστικά πόστερ του Barnum προκαλούσαν τον θεατή να κάνει τη διάκριση μεταξύ του ιδίου και των εκθεμάτων. “Μήπως είναι πρωτόγονος συγγενής του ανθρώπινου είδους; Ή μήπως είναι ένα εξελιγμένο είδος πιθήκου; Κανείς δεν το ξέρει. Πιθανόν να πρόκειται για συνδυασμό καί των δύο.” Οι άνθρωποι που εκτέθηκαν με την ένδειξη “What is it?” ή “Missing Link” έγιναν μετά το δεύτερο μισό του 19ου αι. το κέντρο του ενδιαφέροντος όσων μελετούσαν τη θεωρία του Δαρβίνου και συνέκριναν τον άνθρωπο με τον γορίλα.
Εξωτική παρουσίαση των εκθεμάτων
Οι προαγωγοί των Freak Shows πληροφορούσαν το κοινό ότι τα εκθέματα βρέθηκαν στα πιο απίθανα μέρη του κόσμου – τα δάση της Αφρικής, τη ζούγκλα του Βόρνεο, ένα τουρκικό χαρέμι, και ένα αρχαίο βασίλειο των Αζτέκων. Σε ορισμένες περιπτώσεις, ο τόπος καταγωγής τους βρισκόταν έξω από τη Γη. Τη δεκαετία του ’20, ο Eko και ο Iko, δύο αδέλφια με αλμπινισμό, παρουσιάζονταν ως πρεσβευτές από τον πλανήτη Άρη που ανακαλύφθηκαν κοντά στα συντρίμμια του διαστημοπλοίου τους στην έρημο Mojave.
Τα εκθέματα ήταν ανάλογα ντυμένα. Φορούσαν περιλαίμια με κόκαλα, ρούχα από δέρματα ζώων και αλυσίδες. Όσα είχαν την ένδειξη “Wild Men” και “Savages“, έβγαζαν βρυχηθμούς μπροστά στο κοινό, έδειχναν τα δόντια τους, και γρύλιζαν.
Συχνά, η περιγραφή του τρόπου ζωής τους περιλάμβανε κανιβαλισμό, ανθρωποθυσίες, κυνήγι κεφαλών και πολυγαμία, ενώ φέρονταν να έχουν ασυνήθιστες διατροφικές προτιμήσεις όπως έντομα, σκύλους και ακαθαρσίες. Υπέρβαρες γυναίκες φορούσαν κοριτσίστικα στενά ρούχα για να τονιστεί ο όγκος τους. Πολλές φορές ένα έκθεμα παρουσιαζόταν στο κοινό δύο φορές. Κάθε μία με διαφορετική περιγραφή και εμφάνιση.
Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Πρίγκιπα Randian. Αυτός ο άνδρας χωρίς χέρια και πόδια, παρουσιαζόταν ως ευγενής μαζί με τη γυναίκα του Πριγκίπισσα Sarah και τα τέσσερα παιδιά τους. Στην παράσταση που έδινε, ο Randian έστριβε και άναβε ένα τσιγάρο με τα χείλη του, και ξυριζόταν χωρίς εξωτερική βοήθεια. Όμως ο Randian εμφανιζόταν ενίοτε και ως “ο Άνθρωπος Φίδι” ή “ο Άνθρωπος Κάμπια“, φορώντας ένα μονοκόμματο μάλλινο ρούχο και κινούμενος σαν ερπετό.
Σε μια φωτογραφία του 1910, η Aurora και η Natali, δύο παιδιά που έπασχαν από μικροκεφαλία, εμφανίζονταν ως απόγονοι των Αζτέκων. Προφητικά, ο μάνατζέρ τους Max Klass, τα είχε ντύσει με ρούχα που έφεραν το θρησκευτικό σύμβολο των Αζτέκων, τη σβάστικα.
Ξορκίζοντας το διαφορετικό
Ο Leslie Fiedler, κριτικός λογοτεχνίας του 20ου αι. σημειώνει ότι τα “τέρατα” συναρπάζουν τον θεατή γιατί αντιπροσωπεύουν το διαφορετικό. Ένα διαφορετικό όμως που το παιχνίδι της μοίρας ίσως να μας συμπεριλάβει κι εμάς. Έτσι, περιθωριοποιώντας το, το ξορκίζουμε. Αποφεύγουμε ουσιαστικά να σκεφτούμε ότι δεν είμαστε ασφαλείς (π.χ. από την πιθανότητα ενός σωματικού ακρωτηριασμού). Το διαφορετικό μπορεί να έχει πολλές μορφές και υποστάσεις: άτομα με νοητική ή σωματική αναπηρία, με δυσμορφία, άνθρωποι με διαφορετικό χρώμα δέρματος ή μετανάστες. Η Simone de Beauvoir στο “Δεύτερο Φύλο“, εστιάζει στη διαφορετικότητα της γυναίκας μέσα σε μια πατριαρχική κοινωνία, στην οποία η γυναίκα είναι το πρωταρχικό τερατούργημα της φύσης, μια μορφή ανωμαλίας στα ατάραχα νερά της ανδρικής ύπαρξης.
She is what man decrees; thus she is called “the sex”, by which is meant that she appears essentially to the male as a sexual being. For him she is sex – absolute sex, no less. She is defined and differentiated with reference to man and not he with reference to her; she is the incidental, the inessential as opposed to the essential. He is the Subject, he is the Absolute – she is the Other.
