Ο κώδικας συμπεριφοράς του Ξένιου Δία στην αρχαία Αθήνα υποδείκνυε ότι ένας ξένος φιλοξενούμενος πρέπει πρώτα να λουστεί και να γευματίσει προτού διανοηθεί κανείς να τον ρωτήσει το όνομα και τη δουλειά του. Αυτός που φιλοξενεί είναι υποχρεωμένος να προστατέψει τον φιλοξενούμενό του από κάθε αδικία και προσβολή. Η αρχαία ελληνική λέξη που δηλώνει τον φίλο είναι η λέξη ξένος. Όταν δύο φίλοι χωρίζονταν, αντάλλαζαν δώρα, που λέγονταν ξένια ή ξενήια.
Χρονολόγιο ιστορικών γεγονότων
621 – η νομοθεσία του Δράκοντα
594 – ο Σόλωνας θεσμοθετεί τη σεισάχθεια
507 – οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη
493/2 – ο Θεμιστοκλής γίνεται άρχοντας
492 – η εκστρατεία του Μαρδόνιου
490 – η εκστρατεία του Δάτη και του Αρταφέρνη (μάχη του Μαραθώνα)
488/7 – η πρώτη εφαρμογή του οστρακισμού (417 π.Χ. η τελευταία του εφαρμογή)
483 – ο Θεμιστοκλής πείθει τους Αθηναίους ότι επιβάλλεται να ναυπηγηθεί μεγάλος στόλος
480/479 – η εκστρατεία του Ξέρξη (μάχες των Θερμοπυλών και των Πλαταιών, και οι ναυμαχίες της Σαλαμίνας και του Αρτεμισίου)
479/8 – η ελληνική αντεπίθεση εναντίον των Περσών
477/449 – οι πόλεμοι της Δηλιακής Συμμαχίας εναντίον των Περσών
472 – το πρώτο σωζόμενο έργο του Αισχύλου, οι Πέρσες
447/432 – η οικοδόμηση του Παρθενώνα από τον Περικλή (πέθανε το 429 π.Χ.)
431 – η έναρξη του Πελοποννησιακού πολέμου (τελείωσε το 404)
429 – η γέννηση του Πλάτωνα
427 – το πρώτο έργο του Αριστοφάνη
404 – η πολιορκία και παράδοση της Αθήνας στους Σπαρτιάτες (Τριάκοντα τύραννοι)
399 – η καταδίκη και εκτέλεση του Σωκράτη
384 – η γέννηση του Αριστοτέλη
354 – ο πρώτος δημόσιος λόγος του Δημοσθένη
347 – ο θάνατος του Πλάτωνα
335 – ο Αριστοτέλης επιστρέφει στην Αθήνα και ιδρύει το Λύκειο
Γενικές πληροφορίες
Οικία
Οι πόρτες των σπιτιών άνοιγαν προς τα έξω. Οι Αθηναίοι χτυπούσαν την πόρτα όχι όταν έμπαιναν, αλλά όταν έβγαιναν για να μην χτυπήσουν κάποιον περαστικό.
Στο κέντρο της εσωτερικής αυλής υπήρχε η ιερή φωτιά, ο βωμός ο οποίος ήταν το κέντρο της οικογενειακής ζωής. Εδώ η οικογένεια συγκεντρωνόταν για να τιμήσει τους θεούς, και οι συγγενείς έφερναν δώρα για ένα νεογέννητο παιδί.
Τα δωμάτια ήταν χτισμένα γύρω από την αυλή, χτισμένα με λάσπη και άψητα τούβλα. Οι κλέφτες το μόνο που είχαν να κάνουν ήταν να σκάψουν μια τρύπα στον τοίχο, γι’ αυτό και τους έλεγαν «τοιχωρύχους».
Τα περισσότερα σπίτια ήταν μονώροφα, ενώ τα πλουσιότερα ήταν διώροφα. Στο ισόγειο υπήρχε ένα μεγάλο δωμάτιο για τα συμπόσια, τα δωμάτια των αντρών, η κουζίνα και το λουτρό. Στον επάνω όροφο υπήρχε το δωμάτιο του αντρόγυνου, τα δωμάτια των γυναικών και των δούλων του σπιτιού.
Τα παιδικά δωμάτια είχαν κουδουνίστρες, ένα ξύλινο αλογάκι, μια κούκλα από πηλό που κουνούσε τα χέρια και τα πόδια και την έλεγαν «νευρόσπαστο», μια πάνινη μπάλα και σβούρες. Τα παιδιά έπαιζαν κουτσό, κυνηγητό και «εφεδρισμό» κουβαλώντας στην πλάτη τους κάποιον άλλο.
Μόρφωση
Τα αγόρια τα έστελναν σε δασκάλους για να μάθουν μουσική από τον κιθαριστή, γραφή και ανάγνωση από τον γραμματιστή και να γυμναστούν από τον παιδοτρίβη. Ξεκινούσαν νωρίς το πρωί με έναν δούλο συνοδό, τον παιδαγωγό. Στο δάσκαλο κάθονταν σε σκαμνιά, ενώ εκείνος σε καρέκλα.
Κρατούσαν ξύλινη πλάκα αλειμμένη με κερί, πάνω στο οποίο σκάλιζαν τα γράμματα με ένα μυτερό εργαλείο, τη γραφίδα, που το άλλο άκρο της ήταν πλατύ για να σβήνουν τα γράμματα. Διάβαζαν φωναχτά την Ιλιάδα και την Οδύσσεια του Ομήρου από παπύρους.
Τα παιδιά μορφώνονταν με τη μουσική, με τον κιθαριστή (μάθαιναν να παίζουν την επτάχορδη λύρα, ανάγνωση, γραφή, μελέτη ποιημάτων, αριθμητική) και με τη γυμναστική. Ειδικοί για την άσκηση ήταν ο γιατρός και ο γυμναστής.
Ο γιατρός εξέταζε την σωματική υγεία των νέων. Ο γυμναστής, ο παιδοτρίβης με τη γυμναστική και τα αγωνίσματα έκανε τους νέους δυνατούς σωματικά, και ήταν προπονητής των αθλητών.
Στη γυμναστική, τα παιδιά 12 χρονών και άνω, είχαν μαζί τους ένα σφουγγάρι, ένα βαζάκι με λάδι και μια μεταλλική ξύστρα, τη στλεγγίδα. Πλένονταν με νερό σε μια πηγή, αλείφονταν με λάδι στο γυμνό τους σώμα και μετά σκόρπιζαν στο σώμα τους άμμο.
Αφού τελείωναν, έβγαζαν την άμμο και το λάδι από το σώμα τους με τη στλεγγίδα και πλένονταν με νερό. Οι φτωχοί νέοι γίνονταν βοηθοί σε τεχνίτες, επαγγελματίες (κουρείς, παπουτσήδες, σιδηρουργοί, αρωματοπώλες, ψαράδες), ή στον πατέρα τους. Τα μαγαζιά είχαν πάγκους και τέντες.
Διατροφικές συνήθειες
Το ψωμί αποτελούσε τη βασική τροφή. Το κρέας ήταν μονάχα για τις γιορτές, στις οποίες πρόσφεραν στους θεούς το λίπος και τα κόκαλα που καίγονταν στον βωμό. Ψάρια έτρωγαν συχνότερα, όχι μόνο φρέσκα αλλά και παστά.
Τα αυγά και τα λαχανικά είχαν και αυτά τη θέση τους, αλλά οι βασικές τροφές ήταν το ψωμί, οι ελιές, το γάλα, τα εποχιακά φρούτα, και το μέλι αντί για ζάχαρη. Έπιναν κρασί νερωμένο σε αναλογία πέντε μέρη νερό και δύο κρασί.
Το λάδι αποτελούσε σταθερό πόρο, και ήταν το ιδιαίτερο καύχημα της Αθήνας, όπου τα βραβεία στα μεγάλα Παναθήναια κάθε τέσσερα χρόνια ήταν λάδι μέσα σε δοχεία με παραδοσιακό σχήμα και διακόσμηση. Το λάδι αποτελούσε το κύριο εμπορεύσιμο προϊόν, το οποίο είχε εξαιρετική ζήτηση στην αγορά εντός και εκτός συνόρων των κρατών-πόλεων.
Το δείπνο των αρχαίων τελείωνε με σπονδές. Έχυναν λίγο ανέρωτο κρασί (άκρατον οίνον) προς τιμήν των θεών. Έπειτα ακολουθούσε η οινοποσία με νερωμένο κρασί και άρχιζαν φαιδρές συζητήσεις, τραγούδια και χορούς. Το πρωινό φαγητό, οι αρχαίοι το έλεγαν “ακράτισμα”, το μεσημεριανό “άριστον”, και το βραδινό “δείπνο”.
Τα συμπόσια λάμβαναν χώρα στον ανδρώνα. Οι άνδρες ξάπλωναν σε ανάκλιντρα, και πριν αρχίσουν να πίνουν, έχυναν λίγο κρασί στο πάτωμα, σπονδή στον Διόνυσο. Έπιναν το νερωμένο κρασί σε κύλικες που τους γέμιζαν οι δούλοι από οινοχόες. Έτρωγαν με τα χέρια, σκούπιζαν τα χέρια με ψωμί που πέταγαν στα σκυλιά μαζί με τα κόκαλα. Αφού χόρταιναν, συνέχιζαν με κρασί, φρούτα και ξηρούς καρπούς. Ακουγόταν μουσική που έπαιζε ο αυλητής και ο κιθαριστής, και διασκέδαζαν με τις αυλητρίδες που χόρευαν και συζητούσαν.
Το συμπόσιο κρατούσε ώρες, ορισμένους τους έπαιρνε ο ύπνος επί τόπου, ή ξεκινούσαν να γυρίσουν σπίτι τους μεθυσμένοι στηριζόμενοι στους δούλους τους. Το μενού περιλάμβανε: κρασί, αιγυπτιακή ελαφριά μπύρα από κριθάρι, χέλια από τη λίμνη της Κωπαΐδας, γουρουνόπουλο ψητό στη σχάρα καρυκευμένο με μπαχαρικά, και τυριά (χλωροτύρι=μυζήθρα).
Θυσίες
Στις θυσίες στεφάνωναν ένα βόδι και το οδηγούσαν στον βωμό με τη συνοδεία του αυλού. Τοποθετούσαν και έκαιγαν επάνω στο βωμό τα μηριά. Ήταν οστά των μηρών, που αφού με μαχαίρι τα απογύμνωναν από το κρέας, τα τύλιγαν μέσα σε διπλή πτυχή από τη μεμβράνη που περιβάλλει την κοιλιά και τα έντερα. Έραναν με το αίμα του το βωμό και έβαζαν τα σπλάχνα και το λίπος του ζώου πάνω στη σχάρα να καούν. Η τσίκνα ευχαριστούσε τους θεούς.
Το υπόλοιπο μέρος του ζώου το έψηναν και το έτρωγαν. Πρόσφεραν πίτες με μέλι, κρασί και νερό. Δεν είχαν Σαββατοκύριακα και έτσι είχαν πολλές γιορτές για να ξεκουράζονται.
Κηδεία
Στις κηδείες, ετοίμαζαν ένα νεκρικό κρεβάτι όπου τοποθετούσαν τον νεκρό. Όλη τη νύχτα, οι γυναίκες του σπιτιού θρηνούσαν. Την επόμενη μέρα, φίλοι και γείτονες παρήλαυναν μπροστά από το σώμα του νεκρού που ήταν ντυμένο στα λευκά και στεφανωμένο με λουλούδια. Ύστερα, μόλις έδυε ο ήλιος, ξεκινούσε η νεκρική πομπή. Πίσω οι συγγενείς και οι φίλοι και τελευταίοι οι μουσικοί. Το νεκρό τον έθαβαν ή τον έκαιγαν και γυρνούσαν σπίτι την αυγή.
Έθαβαν τους νεκρούς στραμμένους προς τη δύση.
Ονοματεπώνυμο πολιτών
Οι Έλληνες είχαν βασικά ένα μονάχα όνομα, και επειδή το απόθεμα ονομάτων δεν ήταν ανεξάντλητο, για να ταυτιστεί ένα πρόσωπο χρειαζόταν ένα πρόσθετο καθοριστικό στοιχείο. Στην Αθήνα, από τα τέλη του 5ου αιώνα και πέρα, ήταν συνηθισμένο να αναφέρεται κάποιος με το όνομα του πατέρα του πλάι στο δικό του, καθώς και με το όνομα του δήμου στον οποίο ανήκει, π.χ. Περικλής Ξανθίππου Χολαργεύς.
Κοπή νομισμάτων
Η Αθήνα άρχισε την κοπή νομισμάτων το 570 π.Χ. Το μικρό αργυρό νόμισμα που λεγόταν οβολός πήρε το όνομά του από τον οβελό, ενώ η δραχμή (από τη λέξη δραξ, του ρήματος δράττομαι: πιάνω, χουφτιάζω) ήταν μια χούφτα από έξι τέτοιους οβελούς, και είχε εγχάρακτη τη γλαύκα της Αθηνάς.
Μια μνα ισοδυναμούσε με 100 δραχμές. Με 1-5 μνες μπορούσες να ελευθερώσεις έναν αιχμάλωτο πολέμου, και ένα πρόβατο πουλιόταν τον 4ο αιώνα 10-20 δραχμές. Το αττικό τάλαντο (από άργυρο βάρους 26 κιλών και 200 γραμμαρίων) αντιστοιχούσε σε 60 μνες (μναι).
Ο Δαρείκος ήταν περσικό χρυσό νόμισμα, που ισοδυναμούσε με 20 αττικές δραχμές. Έφεραν την εικόνα του βασιλιά Δαρείου.
Μονάδες μέτρησης
Μέδιμνος, μονάδα μέτρησης στερεών ίση με 52 λίτρα ή 48 κιλά (σκεύος).
Μετρητής, όργανο ή δοχείο μέτρησης υγρών ίσο με 39 λίτρα.
Ο παρασάγγης ήταν η απόσταση που έκαναν βαδίζοντας δύο ώρες. Ισοδυναμούσε με 30 αρχαία στάδια, δηλαδή με 5.520 μέτρα. Το κάθε στάδιο είχε 184 μέτρα.
Σταθμός λεγόταν η απόσταση που περνούσε κανείς βαδίζοντας μια ολόκληρη ημέρα. Κάθε σταθμός ισοδυναμούσε με 5 περίπου παρασάγγες.
Το πλέθρο ήταν μονάδα μήκους, το 1/6 του αρχαίου σταδίου. Ισοδυναμούσε με 31 μέτρα.
Η μέτρηση του χρόνου
Ώσπου να καθιερωθεί η αρχή της αρίθμησης των ετών από ένα καθορισμένο χρονικό σημείο, όπως κάνουμε εμείς, ο μόνος τρόπος προσδιορισμού ενός έτους στο παρελθόν ήταν η αναφορά σε έναν «επώνυμο» άρχοντα: π.χ. το έτος που ήταν άρχοντας ο Περικλής.
Οι μήνες του χρόνου
Ο αρχαίος ελληνικός μήνας ήταν σεληνιακός και αντιστοιχούσε στο διάστημα ανάμεσα σε δύο καινούργια φεγγάρια. Είχε 29 ημέρες, 12 ώρες, 44 λεπτά, και 2,8 δευτερόλεπτα. Για να καλύψουν τη διαφορά είχαν ένα μήνα από 29 ημέρες και έναν από 30 εναλλάξ. Έτσι ο χρόνος είχε 354 ημέρες.
Οι 12 μήνες των αρχαίων Ελλήνων ήταν οι εξής:
Εκατομβαιών (30 ημέρες), 23 Ιουνίου – 23 Ιουλίου
αφιερωμένος στον Απόλλωνα.
Μεταγειτνιών (29 ημέρες), 24 Ιουλίου – 22 Αυγούστου
αφιερωμένος στον Απόλλωνα.
Βοηδρομιών (30 ημέρες), 23 Αυγούστου – 22 Σεπτεμβρίου
αφιερωμένος στον Απόλλωνα.
Πυανεψιών (29 ημέρες), 23 Σεπτεμβρίου – 22 Οκτωβρίου
αφιερωμένος στον Απόλλωνα.
Μαιμακτηριών (30 ημέρες), 23 Οκτωβρίου – 22 Νοεμβρίου
αφιερωμένος στον Δία.
Ποσειδεών (29 ημέρες), 23 Νοεμβρίου – 22 Δεκεμβρίου
αφιερωμένος στον Ποσειδώνα.
Γαμηλιών (30 ημέρες), 23 Δεκεμβρίου – 22 Ιανουαρίου
αφιερωμένος στον Δία και την Ήρα.
Ανθεστηριών (29 ημέρες), 23 Ιανουαρίου – 20 Φεβρουαρίου
αφιερωμένος στον Διόνυσο.
Ελαφηβολιών (30 ημέρες), 21 Φεβρουαρίου – 23 Μαρτίου
αφιερωμένος στην Άρτεμη.
Μουνιχιών (29 ημέρες), 24 Μαρτίου – 22 Απριλίου
αφιερωμένος στην Άρτεμη: ήταν ο δέκατος μήνας του αττικού έτους που γίνονταν οι μεγάλες θρησκευτικές γιορτές προς τιμήν του Απόλλωνα και της Άρτεμης.
Θαργηλιών (30 ημέρες), 23 Απριλίου – 23 Μαΐου
αφιερωμένος στην Άρτεμη και τον Απόλλωνα.
Σκιροφοριών (29 ημέρες), 24 Μαΐου – 22 Ιουνίου
αφιερωμένος στην Αθηνά.
Νουμηνία ονομαζόταν η πρώτη ημέρα του μήνα με τη νέα σελήνη.
