Η Βουλή των 500 ήταν ο θεματοφύλακας του πολιτεύματος. Θωράκισε σημαντικά την αθηναϊκή δημοκρατία και συνέβαλε τα μέγιστα στην εδραίωση της λαϊκής κυριαρχίας.
Η εκλογή και η υπηρεσία στη Βουλή των 500 δεν θεωρούνταν μια απλή ανάμειξη στην πολιτική αλλά καθήκον. Η Βουλή χωριζόταν σε 10 τμήματα (ένα για κάθε μία από τις 10 φυλές της Αττικής), από 50 βουλευτές το καθένα. Κάθε τμήμα, με σειρά που οριζόταν με κλήρο, διοικούσε τη βουλή 35 ή 36 ημέρες. Τότε, οι 50 βουλευτές του τμήματος που διοικούσε ονομάζονταν πρυτάνεις και η φυλή στην οποία ανήκαν πρυτανεύουσα.
Συνεδρίαζαν σε καθημερινή βάση, με εξαίρεση τις γιορτές και τις αργίες, δηλαδή 270-280 φορές το χρόνο. Είχαν ορισμένα προνόμια, όπως απαλλαγή από κάθε στρατιωτική υποχρέωση κατά τη διάρκεια της θητείας τους, ειδική θέση στα θέατρα, ασυλία, ενώ μετά τις μεταρρυθμίσεις του Περικλή (451 π.Χ.) έπαιρναν και βουλευτικό μισθό.
Βουλευτικός έλεγχος
Πριν ορκιστούν στην πρώτη συνεδρία κάθε έτους, οι νέοι βουλευτές περνούσαν από έλεγχο, τη λεγόμενη δοκιμασία, κατά την οποία καθαιρούταν όποιος διαπιστωνόταν ότι
α) δεν έχει την ιδιότητα του πολίτη,
β) δεν είχε εκπληρώσει τα στρατιωτικά του καθήκοντα,
γ) δεν ήταν συνεπής με τις φορολογικές του υποχρεώσεις.
Με την πάροδο της θητείας του, κάθε βουλευτής ελεγχόταν εξονυχιστικά για τις αποφάσεις που είχε πάρει, καθώς και για την οικονομική του κατάσταση ώστε να αποτραπούν φαινόμενα χρηματισμού και διαφθοράς. Ο έλεγχος (ευθύναι) γινόταν από ορκωτούς λογιστές που ορίζονταν με κλήρωση από τον δήμο.
Σε περίπτωση που διαπιστώνονταν παρατυπίες, οικονομικές ή σχετιζόμενες με απιστία προς τα καθήκοντά τους, τότε παραπέμπονταν σε δίκη από τα λαϊκά δικαστήρια. Επίσης, ορίζονταν με κλήρωση 10 βουλευτές/ανακριτές που συγκέντρωναν τις καταγγελίες των πολιτών. Όταν αυτές κρίνονταν βάσιμες, διατασσόταν η περαιτέρω διερεύνησή τους από τα δικαστήρια.
Ο επιστάτης στη Βουλή των 500
Κάθε μέρα οριζόταν ένας βουλευτής από τους 50 πρυτάνεις για τη θέση του επιστάτη. Για ένα 24ωρο -από τη δύση του ηλίου της μίας ημέρας μέχρι τη δύση της επομένης- προέδρευε και είχε την ανώτατη εκτελεστική εξουσία.
Κρατούσε τη δημόσια σφραγίδα και τα κλειδιά των ιερών, όπου υπήρχε ο θησαυρός της πόλης και τα δημόσια αρχεία, και εκτελούσε χρέη προέδρου της Βουλής των 500 και της Εκκλησίας του δήμου, στην περίπτωση που συνέπιπτε η συνεδρία της Εκκλησίας με την ημέρα της πρυτανείας του.
Τα καθήκοντά του στην προεδρία της Εκκλησίας του Δήμου ήταν η τήρηση της τάξης. Δεν επέτρεπε να διακοπεί ο ομιλητής, και έπαυε ομιλητές που φλυαρούσαν εκτός θέματος ή χυδαιολογούσαν. Επίσης, έπαυε ομιλητές που υπερέβαιναν τον χρόνο της κλεψύδρας.
Βουλή των 500: αρμοδιότητες
Η Βουλή των 500 εξέδιδε προτάσεις οι οποίες τίθεντο προς συζήτηση στην Εκκλησία του Δήμου, και ονομάζονταν προβουλεύματα (ουσιαστικά καθόριζε την ημερήσια διάταξη).
Οι πρυτάνεις και ο επιστάτης αναλάμβαναν το ρόλο της παρουσίασης των προβουλευμάτων. Εκτός από βουλευτικό σώμα όμως, η Βουλή των 500 ήταν και το κύριο εκτελεστικό όργανο των αποφάσεων της Εκκλησίας του Δήμου:
– επέβλεπε και συντόνιζε την εφαρμογή των ψηφισμάτων της Εκκλησίας του Δήμου
– επόπτευε την οργάνωση του στρατού και κυρίως του ιππικού και του στόλου
– διαχειριζόταν και έλεγχε τα δημόσια οικονομικά
– υποδεχόταν τις ξένες διπλωματικές αποστολές. Έκανε προεργασία και συνέτασσε συνθήκες ειρήνης με τις άλλες πόλεις-κράτη
– έλεγχε τον απολογισμό των αρχόντων στο τέλος της θητείας τους
– επόπτευε και καθοδηγούσε τους υπαλλήλους της πόλης
– προγραμμάτιζε και εκτελούσε τα δημόσια έργα
– παρακολουθούσε τα θρησκευτικά θέματα
