Η κρητική διατροφή και η καταγεγραμμένη ιστορία της ξεκινά από την ανάλυση των αρχαιολογικών ευρημάτων στα ανάκτορα της Κνωσού όπου βρέθηκαν μεγάλα πιθάρια τα οποία χρησιμοποιούνταν για την αποθήκευση ελαιολάδου, κρασιού, δημητριακών καρπών, οσπρίων και μελιού.
Ωστόσο, οι επιστημονικές μελέτες που συσχετίζουν την υγεία με τον τρόπο διατροφής των Κρητών ξεκινάνε το 1947. Εκείνη τη χρονιά, επιστήμονες του ιδρύματος Ροκφέλερ (The Rockefeller Foundation) πήγαν στην Κρήτη στα πλαίσια της έρευνας που διεξήγαγαν για να εξακριβώσουν την κατάσταση υγείας των νησιωτών μετά τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο. Καθώς τα αποτελέσματα τους εξέπληξαν ευχάριστα, στο πέρασμα των δεκαετιών ο τρόπος διατροφής των Κρητικών συνέχισε να αποτελεί αντικείμενο έρευνας.
Το πεδίο των μελετών στην κρητική διατροφή
Διάφορες επιστημονικές ομάδες από όλο τον κόσμο διεξήγαν έρευνες οι οποίες αρχικά βασίζονταν σε δύο κύριους παράγοντες:
1) στα επιδημιολογικά δεδομένα (μέσος όρος ζωής, συχνότητα εμφάνισης ασθενειών) και
2) στην καταγραφή των βασικών συστατικών της κρητικής διατροφής (το ελαιόλαδο, τα όσπρια, τα άγρια χόρτα κλπ.)
Στη συνέχεια προστέθηκε και αξιολογήθηκε συγχρόνως ως τρίτος παράγοντας, ο τρόπος ζωής των κατοίκων ο οποίος περιελάμβανε:
α) την καθημερινή άσκηση εξαιτίας των χειρωνακτικών εργασιών,
β) την επικρατούσα κουλτούρα η οποία συνοδευόταν από τα μειωμένα επίπεδα άγχους και την αυστηρή τήρηση των θρησκευτικών νηστειών, οι οποίες ανέρχονταν σε περίπου 180 ημέρες καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους και
γ) το γενικότερο πλαίσιο του φυσικού περιβάλλοντος διαβίωσης.
Με την εξέλιξη της επιστήμης ένας τέταρτος επιπλέον παράγοντας που συνυπολογίστηκε είναι η γενετική προδιάθεση με βάση τις αναλύσεις DNA των συμμετεχόντων στο ερευνητικό πρόγραμμα.
Τα βασικά συμπεράσματα των επιστημονικών ερευνών
Στις μελέτες αρχικά καταγράφονται τα συστατικά της παραδοσιακής κρητικής διατροφής η οποία περιλαμβάνει:
- Το ελαιόλαδο ως βασική πηγή λίπους.
- Το αλκοόλ κυρίως με τη μορφή του μη εξευγενισμένου κόκκινου κρασιού, το γνωστό ως ρωμαίικο το οποίο συνόδευε τα οικογενειακού – κοινωνικού τύπου γεύματα ή δείπνα, καθώς το κρασί στην κρητική κουλτούρα αποτελεί στοιχείο κοινωνικής σχέσης.
- Εποχιακά τρόφιμα που έχουν υποστεί μικρή ή/και καθόλου επεξεργασία όπως: όσπρια, μέλι, δημητριακά, ενδημικά βότανα, ξηροί καρποί, λαχανικά, άγρια χόρτα, φρέσκα και αποξηραμένα φρούτα.
- Τοπικής προέλευσης ψάρια, θαλασσινά, κρέατα, καθώς και προϊόντα γαλακτοκομίας που επεξεργάζονται και φτιάχνονται με τον παραδοσιακό τρόπο.
Η επιτυχημένη ισορροπία των βασικών ειδών στην παραδοσιακή κρητική διατροφή ήταν συνυφασμένη με τις νηστείες που υπαγορεύονταν από την Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία, και περιόριζαν την κατανάλωση των ζωικών προϊόντων έναντι των φυτικών.
Σύμφωνα με τα αποτελέσματα των επιστημονικών ερευνών, ο παραδοσιακός τρόπος διατροφής των Κρητών και η διαμόρφωση των αντίστοιχων διατροφικών συνηθειών στο πέρασμα των δεκαετιών, ακόμα και κατά τη διάρκεια των δυσκολότερων περιόδων, ήταν συνεχώς όλα απόλυτα εναρμονισμένα με τις φυσικές και οικονομικές πηγές του νησιού προς όφελος της υγείας και των αναγκών των κατοίκων του.
Με βάση την συντριπτική πλειοψηφία των ερευνών[1] μπορεί να τεκμηριωθεί επιστημονικά και να θεωρηθεί ως δεδομένο ότι η παραδοσιακή κρητική διατροφή προάγει την υγεία και βοηθά στην πρόληψη ασθενειών.
Τις δύο τελευταίες δεκαετίες οι διατροφικές συνήθειες καθώς και ο τρόπος διαβίωσης και καλλιέργειας έχουν αλλάξει άρδην. Οι Κρήτες έχουν σχεδόν εναρμονιστεί με τα δυτικά πρότυπα ζωής και διατροφής που επικρατούν άλλωστε σε ολόκληρη την Ελλάδα.
Η γονιδιακή μετάλλαξη
Στα πλαίσια της περαιτέρω διερεύνησης του συσχετισμού της καλής υγείας με τις διατροφικές συνήθειες των Κρητών και κατά τη διάρκεια της έρευνας του προγράμματος HELIC ανακαλύφθηκε μία παραλλαγή γονιδίου: η rs145556679. Η συγκεκριμένη γονιδιακή μετάλλαξη έχει προστατευτικές ιδιότητες για την καρδιά με αποτέλεσμα να μειώνεται ο κίνδυνος καρδιαγγειακής νόσου ανεξάρτητα από τον παράγοντα της υγιεινής διατροφής.
Διαπιστώθηκε λοιπόν, ότι οι κάτοικοι των χωριών του Μυλοποτάμου στην Κρήτη έχουν 40 φορές πιο συχνή αυτή την καλή μετάλλαξη στα γονίδιά τους σε σύγκριση με τους άλλους Ευρωπαίους του προγράμματος. Το αποτέλεσμα αυτό μπορεί να εξηγήσει το γεγονός ότι παρόλο που οι Κρητικοί έχουν απομακρυνθεί από την παραδοσιακή τους διατροφή κυρίως αυξάνοντας τα ζωικά λίπη, εντούτοις διατηρούν μειωμένα επίπεδα κινδύνου καρδιαγγειακής νόσου.
Φυσικά, πέρα από την γονιδιακή σύσταση, το μυστικό για την καλή ποιότητα υγείας γενικά συνεχίζει να συνδυάζεται με την ποιότητα των συστατικών της κρητικής διατροφής.
Καθώς, εκατοντάδες ανεξάρτητες σύγχρονες μελέτες στην πλειονότητά τους καταδεικνύουν τα οφέλη, όλων και ξεχωριστά για το καθένα, των υλικών της κρητικής γαστρονομίας όπως είναι για παράδειγμα το ελαιόλαδο, τα σαλιγκάρια, τα βότανα, το μέλι κλπ.
Βλέποντας τα ευρήματα των αρχαιολογικών ανασκαφών και διαβάζοντας τις μελέτες των τελευταίων εξήντα χρόνων, εύκολα παρατηρούμε ότι οι Κρήτες για τρεις χιλιάδες χρόνια παρήγαγαν και κατανάλωναν σχεδόν τα ίδια, πλούσια σε θρεπτικά συστατικά, προϊόντα που τους προσέφερε ο συνδυασμός της εύφορης γης με το εξαιρετικό εύκρατο κλίμα που επικρατεί στο νησί.
Το ενθαρρυντικό είναι ότι τελευταία στο νησί έχουν αρχίσει να αναπτύσσονται οι βιοκαλλιέργειες. Με αυτόν τον τρόπο μπορεί να αξιοποιηθεί στο έπακρο η πλούσια γη και οι ευνοϊκές κλιματολογικές συνθήκες προς όφελος της ποιότητας των προϊόντων που αποτελούν αναπόσπαστο στοιχείο μιας από τις αρχαιότερες και πιο εύγευστες γαστρονομικές παραδόσεις στον κόσμο.
[1] (Allbaugh 1948-53, Ancel Κeys 1957-60 & 1970-86, Serge Renaud 1988-1993, Kromhout 1989, Menotti 1990-99, Willett 1995)
