Τα παραμύθια μπορεί να απευθύνονται σε ένα παιδικό κοινό αλλά είναι γεμάτα με προπαγανδιστικά μηνύματα και έχουν ψυχοθεραπευτικές ιδιότητες.
Δράκοι που βγάζουν φωτιές, ξωτικά που στοιχειώνουν λίμνες και πηγάδια, μαγικά φίλτρα και μάγια που προξενούν λήθαργο, και συναισθήματα που νικούν το κακό, είναι στοιχεία ενός φανταστικού κόσμου όπου όλα είναι πιθανά. Ο κόσμος των παραμυθιών ανοίγει ένα παράθυρο για μικρούς και για μεγάλους, σε ένα περιβάλλον που δεν βασίζεται στην πραγματικότητα, και που υπερβαίνει την πληκτική καθημερινότητα… ή μήπως όχι;
Μια προσεχτική μελέτη των λαϊκών ιστοριών που μεγάλωσαν πλήθος γενεών, αποκαλύπτει ότι ο φαινομενικά αθώος κόσμος των παραμυθιών απέχει παρασάγγας από το ιδανικό περιβάλλον που θα ήθελε ο κάθε γονιός να μεγαλώσει τα παιδιά του. Δολοπλοκίες, φόνοι και κοινωνικές ανισότητες είναι μερικά από τα στοιχεία που προσλαμβάνει ένα παιδί, όταν έρχεται σε επαφή με αναχρονιστικά παραμύθια αμφιλεγόμενης παιδαγωγικής αξίας.
Τα παραμύθια του Charles Perrault και η αριστοκρατία
Ο Charles Perrault, συγγραφέας μεταξύ άλλων της Σταχτοπούτας και της Ωραίας Κοιμωμένης, δημοσίευσε τα παραμύθια του σε μία περίοδο (1697) όπου ήταν της μόδας στη Γαλλία και την Ευρώπη γενικότερα, το πολιτισμικό κίνημα préciosité (εκλέπτυνση), άρρηκτα συνδεδεμένο με την αριστοκρατία. Οι οπαδοί του αυτοαποκαλούνταν précieux (οι εκλεπτυσμένοι), και αναλώνονταν σε ατέρμονες συζητήσεις που είχαν τη μορφή διαγωνισμού σε πνεύμα και ευγλωττία. Θεωρούσαν πως το φίνο χιούμορ και η κριτική σκέψη τους διαχώριζαν από τη μπουρζουαζία, που την έβλεπαν ως κατάσταση απόλυτης χυδαιότητας.
Αφουγκραζόμενος τη μόδα της εποχής του, ο Perrault πάντρεψε τα λαϊκά παραμύθια που συνέλεξε με τον εγκωμιασμό της αριστοκρατίας, γνωρίζοντας μεγάλη επιτυχία. Τα παραμύθια του, παρόλο που ήταν απλά και συνεπώς μη εκλεπτυσμένα, κατάφεραν να διαβούν τις πύλες των ανακτόρων των Βερσαλλιών και να αποτελέσουν μέρος της ψυχαγωγίας των αριστοκρατών και του Λουδοβίκου του 14ου. Ο Perrault, με τα παραμύθια του, συνέβαλε στην προπαγάνδα υπέρ της απολυταρχικής μοναρχίας και υπερασπίστηκε τα ιδεώδη της καθολικής πίστης, τα οποία θεωρούσε ως τη βάση για πρόοδο και ευημερία.
Παραμύθια και σεξισμός
Τα αδέλφια Grimm, ο Jacob και ο Wilhelm, συγκέντρωσαν παραμύθια από διάφορες χώρες, διασώζοντας έτσι μέρος της προφορικής τους παράδοσης. Η κύρια πηγή τους ήταν ηλικιωμένες Γερμανίδες που διηγούνταν ιστορίες καθώς έγνεθαν για να μην τις πάρει ο ύπνος. Τα παραμύθια όμως αυτά, δεν καταγράφηκαν χωρίς να υποστούν σημαντικές αλλοιώσεις. Η επέμβαση των αδελφών Grimm ήταν καταλυτικής σημασίας στη διαιώνιση εικόνων από την πατριαρχική Γερμανία.
Αρχικά, μεγάλος αριθμός παραμυθιών αναφερόταν σε συγγενικούς βιασμούς ή στην απόπειρα βιασμού μιας θυγατέρας από τον πατέρα της. Μετά την παρέμβαση των Grimm, η πατρική φιγούρα που ασελγούσε πάνω σε ένα ανυπεράσπιστο παιδί, αντικαταστάθηκε από την κακιά μητριά που μισεί τη θετή της κόρη λόγω της ομορφιάς της, και κατ’ επέκταση λόγω του σεξουαλικού ανταγωνισμού που προκαλεί η φρεσκάδα και το θέλγητρο της νεότητας.
Η πλειοψηφία των χαρακτήρων στα παραμύθια των Grimm είναι γένους θηλυκού. Τις περισσότερες των περιπτώσεων, το βασικό τους πλεονέκτημα είναι η εξωτερική τους ομορφιά, χαρακτηριστικό που προμήνυε και τον εσωτερικό τους κόσμο. Η καλή εμφάνιση της ηρωίδας είναι εχέγγυο ενός ευχάριστου τέλους…ενός πλουσιοπάροχου γάμου. Η στάση της απέναντι στη ζωή, είναι σε γενικά πλαίσια στάση υποταγής στα κακά της μοίρας της. Περιμένει καρτερικά να έρθει ο πρίγκιπας που θα αναλάβει τα ηνία της τύχης της, για να την οδηγήσει στη θαλπωρή μιας ευτυχισμένης οικογενειακής ζωής.
Η Σταχτοπούτα αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα. Όχι μόνο δέχεται στωικά το ρόλο της, αλλά επιπλέον κινδυνεύει από τις άσχημες αδελφές της επειδή είναι ευπαρουσίαστη. Το άσχημο παρουσιαστικό τους, συμπληρώνεται από χαρακτηριστικά τεμπελιάς, κακίας και απληστίας. Η λύτρωση της ηρωίδας έρχεται στο τέλος, με τον εξίσου όμορφο πρίγκιπα να σκοτώνει την πηγή του κακού, αποδεικνύοντας έτσι τον ανδρισμό του. Το “ιδανικό ζευγάρι” καταλήγει πάντα σε έναν ευτυχισμένο γάμο, παρά το γεγονός ότι μπορεί να μην έχει ανταλλάξει προηγουμένως ούτε μία κουβέντα.
Ακόμα όμως και οι ηρωίδες που πρεσβεύουν το ωραίο, δεν γλιτώνουν από την παρουσίασή τους με ελαττώματα, όχι σωματικά αλλά ψυχικά. Η Χιονάτη, δαγκώνοντας το μήλο που της προσφέρει η μεταμφιεσμένη κακιά μάγισσα, μετατρέπεται σε μια μοντέρνα Εύα. Αδυνατεί να αντισταθεί στην περιέργειά της και σπεύδει να γευτεί το δηλητηριασμένο φρούτο.
Το παραμύθι της Ωραίας Κοιμωμένης είναι άλλο ένα παράδειγμα διαιώνισης σεξιστικών κλισέ. Πρωτοεκδόθηκε το 1697 από τον Γάλλο Charles Perrault και αναδημοσιεύτηκε από τους αδελφούς Grimm. Η ηρωίδα, με εμφάνιση σαν της Barbie, αδυνατεί να αποφύγει την κατάρα που της έχει ρίξει η γριά και άσχημη μάγισσα. Όπως επιβάλλεται σε τέτοιες καταστάσεις, η τάξη αποκαθίσταται όταν η κακιά μάγισσα δολοφονείται από τον όμορφο πρίγκιπα.
Παραμύθια με ψυχοθεραπευτικές ιδιότητες
Διακεκριμένοι ψυχαναλυτές, όπως ο Σίγκμουντ Φρόυντ, ο Όττο Ρανκ και ο Καρλ Γκούσταβ Γιουνγκ, μελέτησαν ενδελεχώς τη δομή και το περιεχόμενο των παραμυθιών, αναγνωρίζοντας τη συμβολή που θα μπορούσαν να έχουν στην ψυχοθεραπεία των ασθενών τους. Η θεματολογία τους αγγίζει συχνά ευαίσθητες χορδές της ανθρώπινης ψυχής, ταμπού και ακραίες καταστάσεις.
Ο ασθενής ταυτίζεται με τους χαρακτήρες των παραμυθιών και με τα προβλήματα που βιώνουν, αποκτώντας έτσι τη δυνατότητα να κατανοήσει με ψυχαγωγικό τρόπο το περιβάλλον και τις προσωπικές του ανησυχίες. Οδηγείται, όπως ο ήρωας ή η ηρωίδα των ιστοριών, να ξεπεράσει την ανασφάλεια και να κατακτήσει την αυτοτέλεια.
Ένα παραμύθι διηγείται συνήθως ένα πραγματικό βίωμα, συγκεκαλυμμένο όμως κάτω από τον μανδύα του φανταστικού. Ο εμπνευστής του έκρινε χρήσιμο να μεταδώσει στην κοινωνία και να καταγραφεί στη συλλογική συνείδηση, το ηθικό δίδαγμα που αποκόμισε από τη δική του εμπειρία.
Οι ιστορίες των παραμυθιών, παρά το γεγονός ότι διαδραματίζονται σε έναν εξωπραγματικό κόσμο με μυθικά πλάσματα, εντούτοις περιέχουν σύμβολα που αναφέρονται και αποκωδικοποιούν σοβαρές υπαρξιακές ανησυχίες των ανθρώπων.
Η διαδρομή του ήρωα ή της ηρωίδας ενός παραμυθιού, προσομοιάζει με τη διαδικασία της ψυχοθεραπείας. Ήρωες και ασθενείς βασανίζονται από κοινά προβλήματα, που συνήθως πηγάζουν από ένα προβληματικό οικογενειακό περιβάλλον: παιδική κακοποίηση, υποβάθμιση και εξευτελισμό, γονική απόρριψη και εγκατάλειψη.
Στα παραμύθια, η θέση του στοργικού γονέα-προστάτη καταλαμβάνεται από έναν ή περισσότερους βασανιστές, όπως η κακιά μητριά και οι ετεροθαλείς αδελφές της Σταχτοπούτας. Ή η διεστραμμένη μητριά της Χιονάτης που μαθαίνοντας ότι της πήρε τον άτυπο τίτλο ομορφιάς που κατέχει αποπειράται να τη δηλητηριάσει για να εξαλείψει τον ανταγωνισμό. Η ψυχοθεραπεία καλείται να επουλώσει ανάλογα παιδικά τραύματα του ασθενή. Όπως οι ήρωες δέχονται χείρα βοηθείας από έναν εξωτερικό παράγοντα που έρχεται να υποκαταστήσει τον γονέα, μία νεράιδα ή ένα καλόψυχο ξωτικό, έτσι και οι ασθενείς συνεπικουρούνται από τον ψυχοθεραπευτή.
Ενοχλητικά συναισθήματα, όπως αυτά της απόγνωσης, της κατάθλιψης, της οργής και του άγχους, εκφράζονται μεταφορικά στα παραμύθια με την είσοδο σε ένα σκοτεινό δάσος, την πάλη με φοβερούς δράκους και την υπερπήδηση ανυπέρβλητων εμποδίων. Η καταπίεση που βιώνουν ο Χάνσελ και η Γκρέτελ, η Σταχτοπούτα και η Χιονάτη, τους καθιστά συμπαθείς στο κοινό. Ανάλογα, ο θεραπευτής επιδιώκει την ταύτιση του καταπιεσμένου ασθενή με τους ήρωες, ώστε να αντιμετωπίσουν με θετικά συναισθήματα τον ίδιο τους τον εαυτό.
Η φράση που κλείνει τα παραμύθια “και ζήσαν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα“, προσφέρει ελπίδα. Ένα ευτυχές τέλος για τους ήρωες, μια θετική έκβαση της ψυχοθεραπείας για τον ασθενή.
Για να γεφυρωθεί ο φανταστικός με τον πραγματικό κόσμο, ακολουθείται η στρατηγική του “συν Αθηνά και χείρα κίνει“. Όπως ο Χάνσελ και η Γκρέτελ αφήνουν ένα μονοπάτι από ψίχουλα για να βρουν το δρόμο της επιστροφής, έτσι και ο ασθενής πρέπει να καταστρώσει το δικό του σχέδιο διαφυγής από τα προβλήματά του.
Παραμύθι και ψυχοθεραπεία ομοιάζουν σε ένα ακόμη σημείο, στο φαινόμενο της μεταμόρφωσης. Στην Πεντάμορφη και το Τέρας, ο πρίγκιπας δέχεται μια κατάρα που τον μεταμορφώνει σε τέρας. Παρόμοια αίσθηση έχουν και ορισμένοι ασθενείς. Έχουν την πεποίθηση ότι είναι οι φορείς της κατάρας που στιγμάτισε την οικογενειακή τους κατάσταση. Νιώθουν ότι έχουν μεταμορφωθεί σε αποδιοπομπαίο τράγο, επωμιζόμενοι μια αόρατη κατάρα. Για να ανταπεξέλθουν, πρέπει να πιστέψουν και να επιδιώξουν την επαναφορά του εαυτού τους στην αρχική μορφή του. Το “τέρας” απαντάται επίσης σε άτομα που πάσχουν από άγχος και κατάθλιψη. Συνήθως, έχουν εξωπραγματικές προσδοκίες από τον εαυτό τους. Όταν αποτυγχάνουν να τις υλοποιήσουν, τιμωρούνται με σκληρή αυτοκριτική.
Το παραμύθι αποτελεί ένα σημαντικό εργαλείο στη διάπλαση των παίδων. Όπως όμως συμβαίνει με όλες τις τέχνες και τις επιστήμες, μπορεί να έχει είτε θετική είτε αρνητική χροιά. Μπορεί να μεταδώσει χρήσιμες πληροφορίες, ή να μετατραπεί σε προπαγάνδα προκαταλήψεων και διαστρεβλωμένων συμπερασμάτων. Γι’ αυτό είναι μείζονος σημασίας, η επιλογή των παραμυθιών να περνάει προηγουμένως από την εξονυχιστική κρίση των γονέων, και να οριστεί ως επιβεβλημένη η αναψηλάφηση του περιεχομένου τους.
Παραμύθια, μύθοι & παιδική λογοτεχνία
Ακολουθεί λίστα με τους επιφανέστερους συγγραφείς παραμυθιών και τα σημαντικότερα έργα τους.
Gabrielle-Suzanne Barbot de Villeneuve
- Η Πεντάμορφη και το Τέρας
Charles Perrault
- Η Κοκκινοσκουφίτσα
- Η Σταχτοπούτα
- Η ωραία κοιμωμένη
Jacob & Wilhelm Grimm
- Η Σταχτοπούτα (αναδημοσίευση του παραμυθιού του C. Perrault)
- Ο πρίγκιπας που έγινε βάτραχος
- Χάνσελ και Γκρέτελ
- Ραπουνζέλ
- Η Χιονάτη και οι 7 νάνοι
- Η Κοκκινοσκουφίτσα (αναδημοσίευση του παραμυθιού του C. Perrault)
- Οι έξι κύκνοι
- Ο μαγικός αυλός
Hans Christian Andersen
- Η μικρή γοργόνα
- Τα καινούργια ρούχα του βασιλιά
- Ο μολυβένιος στρατιώτης
- Γουίνι το αρκουδάκι
- Το κοριτσάκι με τα σπίρτα
- Τα κόκκινα παπούτσια
- Το ασχημόπαπο
Charles Dickens
- Μια Χριστουγεννιάτικη ιστορία
- Το αηδόνι του βασιλιά
Lewis Carroll
Carlo Collodi
- Πινόκιο
Lyman Frank Baum
- Ο μάγος του Οζ
Ευγένιος Τριβιζάς
- Φρουτοπία
- Ο πόλεμος της Ωμεγαβήτας
- Η Δόνα Τερηδόνα και το μυστικό της γαμήλιας τούρτας
Αίσωπος
- Ο κόρακας και η αλεπού
- Ο λαγός και η χελώνα
- Ο τζίτζικας και ο μέρμηγκας
- Το λιοντάρι και το ποντίκι
