Η έννοια της προπαγάνδας ως μέσο χειραγώγησης χρησιμοποιήθηκε επίσημα για πρώτη φορά το 1622 όταν το Βατικανό ίδρυσε το σώμα Sacra Congregatio de Propaganda Fide. Είχε ως αποστολή να διευρύνει την πίστη στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία προσηλυτίζοντας πιστούς στην αμερικανική ήπειρο και εμποδίζοντας τη διάδοση του Προτεσταντισμού.
Η προπαγάνδα στην υπηρεσία της ψυχολογικής χειραγώγησης
Όταν οι πολίτες δείχνουν αδιαφορία για ένα συγκεκριμένο θέμα η προπαγάνδα χρησιμοποιείται για να προκαλέσει εγρήγορση σε ψυχολογικό επίπεδο έτσι ώστε να ταράξει τα λιμνάζοντα ύδατα. Άλλοτε λειτουργεί κατευναστικά για να προκαταλάβει αντιδράσεις του κοινού και να το κάνει δεκτικό σε νέες απόψεις ή καταστάσεις. Ανάλογα με το επιθυμητό αποτέλεσμα, η προπαγάνδα χωρίζεται σε τρεις κατηγορίες: τη λευκή, τη γκρίζα και τη μαύρη.
Τα είδη της προπαγάνδας
Στη Λευκή Προπαγάνδα ο προπαγανδιστής δεν είναι κρυφός, και το μήνυμα που διαχέει είναι τεκμηριωμένο. Ενώ όμως βασίζεται στην πραγματικότητα δεν παρουσιάζει όλη την αλήθεια αλλά μέρος της. Με αυτόν τον τρόπο ο πομπός της είδησης προσπαθεί να προσεταιριστεί τον αποδέκτη του μηνύματος παρουσιαζόμενος ο ίδιος ως φιλική και αξιόπιστη πηγή.
Ένα παράδειγμα λευκής προπαγάνδας ήταν Η Φωνή της Αμερικής που μεταδιδόταν ραδιοφωνικά κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου στα κράτη του ανατολικού μπλοκ που βρισκόντουσαν υπό την επιρροή της Σοβιετικής Ένωσης. Ενώ το περιεχόμενο των εκπομπών φαινόταν να έχει ως μοναδικό σκοπό την ελεύθερη και απρόσκοπτη ενημέρωση, εντούτοις οι ειδήσεις ήταν διαποτισμένες με μηνύματα που εξυμνούσαν τις έννοιες της ελευθερίας, της δημοκρατίας και του καπιταλισμού, πάντοτε συνυφασμένες μεταξύ τους. Με αυτόν τον τρόπο δημιουργούνταν στο κοινό μια ιδεατή εικόνα για τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής.
Η Μαύρη Προπαγάνδα δεν αποκαλύπτει την πηγή που την συνέταξε. Συνήθως μάλιστα χρησιμοποιεί ψευδή στοιχεία ώστε να αποπροσανατολίσει τον αποδέκτη. Το μήνυμα δεν βασίζεται σε εμπεριστατωμένα γεγονότα και δεν παρουσιάζει ούτε ψήγματα αλήθειας. Διαστρεβλώνει την πραγματικότητα με ψέματα και κατασκευασμένες ειδήσεις με μοναδικό σκοπό να εξαπατήσει τον αποδέκτη. Στοχεύει δηλαδή άμεσα στο να κάμψει το ηθικό του και να προκαλέσει ψυχολογική πίεση.
Χαρακτηριστικό είναι ένα παράδειγμα μαύρης προπαγάνδας που συνέβη κατά τη διάρκεια του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου το 1939 στη Γραμμή Μαζινό. Οι Ναζί θέλοντας να κάμψουν το ηθικό των Γάλλων στρατιωτών μέσω ραδιοφωνικών εκπομπών, διέρρεαν την είδηση ότι οι Εγγλέζοι που βρίσκονταν στα μετόπισθεν των χαρακωμάτων επί γαλλικού εδάφους βίαζαν τις γυναίκες τους. Η συγκεκριμένη ενέργεια όμως δεν βρήκε ευήκοα ώτα στους Γάλλους στρατιώτες μιας και η συγκεκριμένη τεχνική είχε ήδη χρησιμοποιηθεί από τους Γερμανούς σε μορφή φυλλαδίων που απεικόνιζαν σκίτσα πορνογραφικού περιεχομένου με πρωταγωνιστές Εγγλέζους φαντάρους και Γαλλίδες νοικοκυρές. Έτσι η μαύρη προπαγάνδα του μηνύματος δεν στέφθηκε με επιτυχία. Ήταν ήδη γνωστή η προέλευσή της. Αντί να κάμψει το ηθικό του εχθρού προκάλεσε το μειδίαμά του. Κι έτσι, όταν αναρτήθηκε από τη ναζιστική πλευρά μια γιγαντιαία πινακίδα που έγραφε:
“Στρατιώτες των βορείων επαρχιών! Λάγνοι Βρετανοί στρατιώτες κοιμούνται με τις γυναίκες σας και βιάζουν τις κόρες σας.”
Οι Γάλλοι στρατιώτες ανέβασαν τη δική τους πινακίδα που έγραφε:
“Χεστήκαμε, είμαστε από τον νότο!”
Η Γκρίζα Προπαγάνδα βρίσκεται κάπου στο ενδιάμεσο της λευκής και της μαύρης. Η πηγή του μηνύματος μπορεί να είναι η πραγματική, μπορεί και όχι, ενώ ενδέχεται να παρουσιάζει και μέρος της αλήθειας. Αυτή η μορφή προπαγάνδας χρησιμοποιείται κυρίως από επιχειρήσεις στον κλάδο του μάρκετινγκ υπό τη μορφή πληρωμένων άρθρων που επαινούν τα ευεργετικά συστατικά ενός προϊόντος. Άλλοτε δημοσιεύουν παραποιημένες ή κατά παραγγελία έρευνες γιατρών και επιστημόνων που καταρρίπτουν την επιχειρηματολογία για τυχόν βλαβερές επιπτώσεις στην υγεία των καταναλωτών.
Ένα τέτοιο παράδειγμα γκρίζας προπαγάνδας βρίσκεται στις συσκευασίες κορν φλέικς για παιδιά, όπου αναγράφεται το ποσοστό (%) της συνιστώμενης ημερήσιας πρόσληψης σε θερμίδες ενός μπολ με 30 γραμμάρια προϊόντος. Με αστερίσκο και με μικρά γράμματα παρακάτω, αναγράφεται ότι η συγκεκριμένη ποσόστωση ενδείκνυται για έναν μέσο ενήλικα!
Όλα τα κράτη έχουν χρησιμοποιήσει μεθόδους προπαγάνδας για να χειραγωγήσουν τις μάζες, πολύ περισσότερο τα μεγάλα, οι λεγόμενες υπερδυνάμεις.
Στη Σοβιετική Ένωση επί δεκαετίες ξαναγραφόταν η ιστορία ώστε να σμιλευτεί μια διαφορετική συλλογική μνήμη. Η “πραγματικότητα” περιλάμβανε μόνον ό,τι ήταν καταγεγραμμένο σαν ντοκουμέντο. Έτσι ο κόσμος αγνοούσε την ύπαρξη στρατοπέδων καταναγκαστικής εργασίας για τους αντιφρονούντες στη Σιβηρία αφού οι κρατικές μυστικές υπηρεσίες φρόντιζαν να λογοκρίνουν και να καταστρέφουν κάθε τεκμήριο φωτογραφίας, φιλμ ή εγγράφου. Μπορεί να ήταν κοινό μυστικό, να αναφερόταν από τα διεθνή μίντια, το επίσημο Σοβιετικό καθεστώς όμως το αρνούνταν κατηγορηματικά. Το ίδιο συνέβαινε και για μια σειρά προσώπων που σβήστηκαν κυριολεκτικά από την ιστορία. Μεταξύ αυτών και τρανταχτά ονόματα όπως αυτά των Λέων Τρότσκι, Γκριγκόρι Ζινόβιεφ, Νικολάι Μπουχάριν και Νικίτα Χρουστσόφ. Όχι μόνο απαγορεύτηκε η μνημόνευσή τους, αλλά τους έσβησαν και από φωτογραφίες με φώτοσοπ.
Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα μιας φωτογραφίας του Στάλιν με τον Νικολάι Γιεζόφ. Όταν ο Γιεζόφ κρίθηκε ύποπτος συνωμοσίας για την ανατροπή του καθεστώτος, συνελήφθη και εκτελέστηκε. Έπειτα τον έσβησαν από τη φωτογραφία. Έπαψε να υπάρχει. Το 1987 σε μια ομιλία του ο Μιχαήλ Γκορμπατσώφ παραδέχθηκε ότι ο Στάλιν ήταν υπαίτιος στη διάπραξη εγκλημάτων, και ότι η Σοβιετική Ένωση όφειλε να αποκαταστήσει αδικίες του παρελθόντος.
Ένα άλλο παράδειγμα παραχάραξης της ιστορίας συνέβη το 1950 στον πόλεμο μεταξύ Βόρειας και Νότιας Κορέας. Η Σοβιετική Ένωση είχε ταχθεί στο πλευρό των Βορειοκορεατών και οι ΗΠΑ με τους Νοτιοκορεάτες. Φαινομενικά η Κίνα παρέμενε αμέτοχη στη διένεξη που διήρκεσε τρία χρόνια (25 Ιουνίου 1950-27 Ιουλίου 1953). Στις 31 Δεκεμβρίου του 1950 όμως, 400.000 Κινέζοι στρατιώτες ενώθηκαν με τις δυνάμεις της Βόρειας Κορέας που αριθμούσαν 100.000 στρατιώτες. Παρά τις διεθνείς πιέσεις και την κατακραυγή η Κίνα αρνήθηκε κάθε ανάμειξη, και προέβαλε το επιχείρημα ότι είχαν πάρει εθελοντικά την απόφαση να συνδράμουν τους Βορειοκορεάτες συντρόφους τους!
Όπως είναι φυσικό η προπαγάνδα στην υπηρεσία της ψυχολογικής χειραγώγησης έγινε επιστήμη. Μελετήθηκαν όλα τα μέσα και οι μέθοδοι που θα διευκόλυναν τη διάδοση μηνυμάτων στις μάζες. To 1950 ο Ρώσος ψυχολόγος Ντομπρογκάεφ (Dobrogaev) ξεκίνησε να μελετάει την επίδραση της μουσικής και της χροιάς του προφορικού λόγου. Ως καρπός των ερευνών του, δεν άργησε να καθιερωθεί λίγο αργότερα η μετάδοση μηνυμάτων από μεγάφωνα. Επαναλαμβανόμενα μηνύματα από το πρωί μέχρι το βράδυ. Επρόκειτο ουσιαστικά για πλύση εγκεφάλου.
Η χρήση μεγάφωνων για την προώθηση προπαγάνδας υφίσταται ακόμα στην Κίνα και τη Βόρεια Κορέα. Τα μηνύματα συνοδεύονται συνήθως από πατριωτικά τραγούδια, χαρακτηριστικά για τον λυρισμό και τον συναισθηματισμό τους. Η μουσική εμπνέει, εμψυχώνει και κυρίως μένει σαν μελωδία χαραγμένη στη μνήμη του ακροατή για πολύ μεγαλύτερο διάστημα. Ενίοτε συνδέεται σε τέτοιο βαθμό με το ίδιο το μήνυμα που συνοδεύει, ώστε να το προωθεί ακόμα και όταν αυτό δεν αναφέρεται. Συνέβη στον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο με τις πρώτες τέσσερις νότες της 5ης Συμφωνίας του Μπετόβεν που συνδέθηκαν συνειρμικά με την ημέρα της νίκης των συμμαχικών δυνάμεων, της V-Day.
Η διαφορά της προπαγάνδας με την πολιτική της πειθούς
Η προπαγάνδα στοχεύει στο να προκαλέσει την αντίδραση που επιθυμεί ο προπαγανδιστής, διαχέοντας συγκεκριμένες ιδέες.
Η πολιτική της πειθούς είναι μια μέθοδος που αποσκοπεί να ικανοποιήσει τόσο τις προθέσεις του ατόμου που την χρησιμοποιεί όσο και τις ανάγκες του ατόμου που προσπαθεί να πείσει (πομπός-δέκτης) μέσω επιχειρημάτων και διαλόγου.
Πηγές
Garth S. Jowett, Propaganda and Persuasion, Sage Publications, 2006.
David Welch, Propaganda: Power and Persuasion, The British Library, 2013.
