Η “Τετραλογία του φόβου” του Fritz Riemann

Η Τετραλογία του φόβου είναι μια θεωρία του ψυχολόγου Fritz Riemann που έχει ως στόχο τη βελτίωση των διαπροσωπικών σχέσεων. Παρακάτω ακολουθεί το σκεπτικό στο οποίο στηρίχθηκε όπως και οι κατευθυντήριες γραμμές για να ξεπεραστούν οι τέσσερις βασικές μορφές του φόβου.

Στη “Βιογραφία του σύμπαντος», ο John Gribbin χρησιμοποιεί “τετραλογίες” σωματιδίων και δυνάμεων, προκειμένου να προσεγγίσει επεξηγηματικά τη λειτουργία του σύμπαντος. Δηλαδή, εξηγεί τα φυσικά φαινόμενα στη γη και τις διεργασίες που συμβαίνουν σε κάθε αστέρα, με βάση: Τέσσερις τύπους σωματιδίων (ηλεκτρόνιο, νετρίνο, πάνω και κάτω κουάρκ), και τέσσερις τύπους αλληλεπιδράσεων (βαρύτητα, ηλεκτρομαγνητισμός, ασθενής και ισχυρή πυρηνική αλληλεπίδραση).

Στην “Τετραλογία του φόβου», ο Fritz Riemann θεωρεί ότι ο άνθρωπος, ως ένα απειροελάχιστο “κομμάτι” του ηλιακού συστήματος, υποτάσσεται στους νόμους του και ότι φέρει μέσα του αντίστοιχες δυνάμεις. Στη συνέχεια αντιστοιχεί αυτές τις δυνάμεις στην ανθρώπινη ψυχολογία:

• η κεντρομόλος δύναμη εκφράζεται με την τάση για διάρκεια και σταθερότητα

• η φυγόκεντρη δύναμη, αντιπροσωπεύεται από την τάση για μεταβολή

• στην “περιστροφή γύρω από τον εαυτό” αντιστοιχεί η απαίτηση για αυτονομία, η θέληση να γίνουμε κάτι μοναδικό, και

• η περιστροφή γύρω από τον ήλιο αντιστοιχεί στην απαίτηση υποταγής σε ένα σύνολο.

Παρατηρώντας τις αντιστοιχίες του κοσμικού μοντέλου με τον ψυχικό μας κόσμο, θα συναντήσουμε ομοειδείς αντινομίες και ταυτόχρονα τις τέσσερις βασικές μορφές του φόβου που σχετίζονται άμεσα με αυτές, σύμφωνα με την ψυχαναλυτική θεωρία του Fritz Riemann:

1) Ο φόβος της αφοσίωσης – οι σχιζοειδείς προσωπικότητες

Εδώ βλέπουμε τη συσχέτιση μεταξύ της περιστροφής της γης γύρω από τον άξονά της, με τις προσωπικότητες που βιώνουν εντονότερα την περιστροφή γύρω από τον εαυτό τους. Πρόκειται δηλαδή για την ανάγκη για αυτοπροστασία και οριοθέτηση του «Εγώ» τους. Αυτού του τύπου οι προσωπικότητες έχουν ως θεμελιώδες πρόβλημα τον φόβο της αφοσίωσης, τον οποίο βιώνουν ως εξάρτηση κι απώλεια του «Εγώ».

2) Ο φόβος της αυτονομίας – οι καταθλιπτικές προσωπικότητες

Εδώ βλέπουμε τη συσχέτιση της περιστροφής της γης γύρω από τον ήλιο, αναφορικά με τις προσωπικότητες που βιώνουν εντονότερα την περιστροφή γύρω από ένα μεγαλύτερο κέντρο και αποφεύγουν την περιστροφή γύρω από το «εγώ» τους. Αυτού του τύπου οι προσωπικότητες αντιμετωπίζουν ως θεμελιώδες πρόβλημα τον φόβο για αυτονομία (με την ευρύτερη έννοια). Ενώ, στο συνειδητό επίπεδο κυριαρχεί ο φόβος της απώλειας, της απομόνωσης και της έλλειψης προστασίας.

3) Ο φόβος της αλλαγής – οι ψυχαναγκαστικές προσωπικότητες

Στη γλώσσα του συσχετισμού με το κοσμικό μοντέλο, πρόκειται για την κυριαρχία της κεντρομόλου δύναμης (με κατεύθυνση προς το κέντρο) η οποία αντιστοιχεί στη δύναμη της βαρύτητας. Αυτού του τύπου οι προσωπικότητες έχουν ως θεμελιώδες πρόβλημα τον φόβο της αλλαγής, δηλαδή διακατέχονται από τον φόβο για το ρίσκο, την μεταβολή και την παροδικότητα. Δηλαδή, σε ασυνείδητο επίπεδο, κρύβεται ο φόβος ότι το συνηθισμένο, το γνώριμο και το δοκιμασμένο, είτε τελικά θα καταστεί «σχετικό» είτε θα αποδειχθεί ότι είναι λάθος (ή πλάνη), καθώς τρέχουν οι νέες εξελίξεις (κι αναθεωρούνται οι απόψεις) με αποτέλεσμα τον επαναπροσδιορισμό της στάσης ζωής και την αναγκαστική αλλαγή.

4) Ο φόβος της αναγκαιότητας – οι υστερικές προσωπικότητες

Με βάση το συσχετισμό με το κοσμικό μοντέλο, πρόκειται για την ατονία μιας κεντρομόλου συγκεντρωτικής δύναμης, με την ταυτόχρονη ισχυροποίηση της φυγόκεντρης δύναμης που κατευθύνεται από το κέντρο προς τα έξω με τάση αποδέσμευσης και απομάκρυνσης. Αυτού του τύπου οι προσωπικότητες, φοβούνται περισσότερο εκείνες τις πλευρές της ζωής που μας οριοθετούν καθώς και τον κόσμο των «δεδομένων» που όλοι μας είμαστε «υποχρεωμένοι» να δεχθούμε ως επίγνωση της εξάρτησης μας από τους «νόμους της ζωής». Σε αυτή την περίπτωση η κυρίαρχη ανάγκη είναι η αίσθηση της ελευθερίας με ταυτόχρονη άρνηση να δεχθούν την σχέση αιτίου και αιτιατού (που ισχύει στη φύση) για τον ίδιο τους τον εαυτό.

Ο Fritz Riemann επισημαίνει ότι η γνώση των τεσσάρων βασικών στάσεων ζωής και των αντίστοιχων φόβων, μπορεί να βοηθήσει στη βελτίωση των διαπροσωπικών σχέσεων και μας δείχνει τον τρόπο για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε και να αποδεχθούμε καλύτερα τόσο τον εαυτό μας όσο και τον κόσμο γύρω μας.

Διαβάζοντας την “Τετραλογία του φόβου», καλούμαστε να κοιτάξουμε με δέος, τόσο μέσα μας (στον ψυχικό μας κόσμο) όσο και πάνω στον έναστρο ουρανό. Όπως και ο Immanuel Kant που έλεγε ότι δύο πράγματα του ενέπνεαν πάντα βαθύ θαυμασμό: ο έναστρος ουρανός πάνω μας και ο ηθικός νόμος μέσα μας (εννοώντας ότι ο νόμος της ηθικής αντιστοιχεί στον έναστρο ουρανό, δηλαδή στην τάξη του κόσμου).

Ελληνικός τίτλος “Τετραλογία του φόβου – Μια ψυχολογική μελέτη σε βάθος», του Von Fritz Riemann, μετάφραση Παντελής Παπαδόπουλος, Βιβλιοπωλείο Χριστάκης Αθ., 1994.

Πρωτότυπος τίτλος “Grundformen der Angst», 1961.